Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Ас мақұл емес болғанда, мынау істің қандай айырмасы бар? Екеуінде де дос-жар ғана жиылмайды. Ас ішіп, ат шаптырып, балуан күрестіріп, «қызық, сауық жасаймын» дейтін еріккен көпшілік жиылады. Әлген адамды ойлайтын, оның әруағын еске алып, құрмет тұтатын сол көпшілік пе? Ол емес! Мал, дүние шашылады. Ол да орынсыз, бір-ақ күннің табағы, тамағы үшін ғана қырылады. Осылай еткенше, басқа бір ең үлкен игілік жұмыс тауып, қыруар малды сондай орынды пайдаға, өнімді бір жақсылыққа жұмсау жол емес пе?— деді.

Тәкежан Әбіштің сөзіне таңданған жоқ. «Орысша өскендіктен, түсінбестік етіп отыр» деп, сәл кешіріммен күлімсіреп қарады.

— Е, шырағым-ау, атамыз жолы сол емес пе? Бұндай жиында мал шығыны орынды. Жұмсалатын жолы да осы. Оны, тіпті, шариғатымыз да құптайды ғой!—деді.

Әбіштің оқшау ойларын Абайдың ұғына түскісі келді.

— Кімдерге беріп, қайда жұмсаса мақұл дер едің?

— Кім деріңіз бар ма? Жоқшылық жүдеткен ел аз ба айна-ламызда? Ең алдымен мынау қалың жатаққа барып, солардың жүдеу шаруасын аз да болса сүйеп кетуге болмас па еді? Олар болса шетінен осы ауылдың көп заманғы малшы, қосшы көршісі емес пе? Тіпті, шынға келсек, ата-аналарымен ұзақ еңбек еткен... Арқа-басы жауыр боп, тозып, азған күйлеріне, тым құрыса, осындайда қарасса не етеді? Сіздердей ел кісілері, оқта-текте осылай ойласа обал бола ма?

сөзі Тәкежандарға жат көрінгенмен, дәлелді сияқты. Әбішгің өзі ойламаған түрде сөзі шешен боп айтылды. Абай осы жағын ғана аңдап, баласының байлауынан, жаңа буынның жаңа үнін естігендей болды.

Өз ішінде Әбішке қарсы дау ойлаған жоқ. БірақТәкежан үшін «тікбақай» сөзі тек бір үстірт, жеңілдік есепті болды. Ол бұған ой тоқтатқысы келмеді. Тек мырс беріп, жақтырмай күлді де:

— Жатақ-сатақаеп неғыласың, Әбдірахман, кедей десек, ол кедей өздеріміздің бүгінғі көршілерімізден де табылады. Еске-ретінін ескерерміз!—деп мойнын Ысқаққа қарай сырттап бұрды.

Ысқақ та Әбіш сөзіне бөгелуді ойлаған жоқ. Ол өзірге шейін екі ағасының сөзін тыңдап, үнсіз отырса, енді Әбішті тоқтатпақ боп, қысқа ғана түйін айтты:

— Жылын бергенде, қайыр-садақалықмал да бөлінер... Сонда көрілер, оның қазір не сөзі бар?— деді.

Абай бұл арада үндеген жоқ.

Кеш бата кеңестің бар жағын шешкен ағайындар тарай берді.

Абай да Әбішті ертіп, өз ауылдарына қайтты. Атқа мінбей, екеу ғана боп, ақырын жаяу басып, әңгімелесіп кетті.

Қазір Абай Әбіштің иығына бір қсшын асып келе жатып, оның жаңағы сөздерін еске алды.

— Сен дұрыс сөз айттың Әбіш... Жоқ-жітік, жатақ туралы айтқаныңның бәрі де жай сөз емес. Өнімді, өрелі сөз. Бірақ осыны кітаптан ұққан ойша айттың ба, жоқ, жатақ жайын білгендіктен айттың ба?

— Кітаптан ұққаным мен жатақтан көргенім екеуі дәл қосылған соң айттым.

— Жатаққа барып па едің? Әлде Дәркембайды көрдің бе?

— Дәркембайды да көрдім... Жатақтың әр үйінің өзіне де, күнде жаяулап шыққанда, бас сұғып, байқап жүрмін.

— Оның жақсы екен, Әбішім... Ал Дәркембаймен сөйлескенің, тіпті, дұрыс. Сен екеуміз кітаптан оқып білгеннің көбін, Дәркембай өмірден бақылап білген...

— Өз аузымен татып та білген...

— Иә, рас, ащысын татып білген, ауырың арқалап білген. Тарқамас қу түйіннің көбін ақылды басымен ойлап, барлап білген. Онымен іштесіпсөйлессеңанықхалықұнінде, мүңындаұғасың... Бірақ сенен тағы бір сөз сұрайын... Ал Оспанның «жылы» деп мал шығардық, соны себездеп көп жатаққа бір қара, жарым қарадан бөліп бердік. Рас, сен айтқан қызық-масыларға жіберген бос шығыннан бұл көп пайдалы. Әрбір нашар үйге жеке бір қара тисе бірер айға болса да, үлкен олжа. Уөләкин, халықтың сондай қалың көпшілігінің мол мұқтаждығы қайда? Оларға мынау істемек ісің не талшық болмақшы? Бұл бір шөкім ғана, зәредей ғана, тіпті, болымсыз жақсылық қой... Ал сен қараңғы кедей жұртыңның ең

алғашқы емшісі екенсің. Сенің сол қалың көпке, халқына арнаған басқа ойың, мұратың, жөрдемің бар ма?..— деп, Абай баласына барлап қараған.