Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Сейіл өзінің қайықшы, көмекші екі жігітімен қасаптан, тері жайғаннан жалдама жұмыс таба алмай қояды. Сонымен, Мешел дейтін бакенщик, балықшы орысқа қосылып, қазір Ертістен балық аулауға айналысып жүр. Әредікте аралда, тоғайда жаздыгүні жиып қойған құрғақ отыны мен азғана пішені бар екен. Соны қолшанаға салып, сүйретіп әкеп, тасып сатуға тырысады. Шәкет те биылғы қыстың ой мен қырдағы бар халықты қатты қысып тұрған жайын өз әкесінің көргені арқылы жақсы біледі.

– Биылғы қыстай суық, қорқыныш қысты отыз жылдан бері көргеніміз жоқ дейді ғой. Әкем бір жолы бақайын үсітіп алды. Тағы бір күн иегі мен сол жақ бетін қатты үсітіп келді. Осы күнде беті қара қожалақ боп жүр.

Өмірімде бетім үсігені осы болар. Қандай аяз болса да алдырып көрмеп ем. Биылғы қыс қорқыныш деп, әкем көп айта береді! – деген болатын. Рахым қала тұрмысының ауыртпалығы переселендердің көп келгенінен, егін шықпағанынан екенін ғана сабақтап айтқан жоқ. Ол Павловтан естуші Сәменнің сөзін және де долбарлап, таратып айтады.

– Қала ашаршылыққа ұшырай ма деген қауіп бар. Ол переселеннің көп келгенінен десек, сол переселен неге өз туған жерінен соншалық қалың сел болып, бір тайпа ел болып кетіп қалып отыр? – деп, Абайға ой сала, өзіне де сұрақ қоя сөйледі. – Россияның өзінде де биыл жыл ауыр болса керек. Ашаршылық бола ма деген қауіпті сыбыс көп көрінеді. Сонда "жері жоқ, ішер асы жоқ крестьяндар қалың тобымен ішкі Россияда үйіліп отырса, патшалыққа жайсыз болады" дейді екен. Сонымен, биыл осындай жері көп, елі аз жақтарға ішкі Россияның-крестьянының көбі ауысып тұрған көрінеді! – деген еді.

Рахым білім құрап, халық туралы ой ойлап, дұрыс өсіп келе жатқан жас екенін байқатты. Абай оған үлкен бейіл бөліп, бас изеп, ойлана тыңдады.

– Дұрыс айтасың, біліп айтасың, Рахым!.. – дей беріп еді, осы кезде ауыз үйде, төсек үстінде күліп сөйлесіп жатқан қос Құнанбаев гимназистер өзара әңгімесін тыйып, Рахымның жаңағы, соңғы сөзін тыңдай қалған екен. Енді Жәлел төсектен атқып түсіп, сақылдап күліп, бергі бөлмеге келді. Екі қолын, ұзын мундирінің етектерін қайырып, шалбарының қалтасына салып тұрып, Рахымның тұсына келді де, кекірленіп, мазақ ете сөйледі.

Қалың еті бітік біткен қисық көздері Рахымға жоғарыдан шаншылып, сүзе қарап қалыпты. Таза орыс тілімен Рахымға қадала сөйлеп, айып тағады.

– Сен немене, Россия государствосы кеше ғана құлдықтан шыққан крепостной крестьяннан қорқады дейсің бе? Ол крестьянның мал тірлігіне көнгені жаңа ма?! Бұндай аштықты биыл бірінші рет көре ме? Білмейтін нәрсеңді, түсінбейтін жайыңды жаңылыс сөйлегенше, аузыңды жапсаңшы! – деді.

Рахым қазақша жауап айтайын деп еді, "довольно, тыңдағым да келмейді!" деп, Жәлел қолын сілікті. Абай Жәлелдің мінезін жақтырмай теріс көрді де:

– Жоқ, Жәлел, олай емес, сен айтқандай емес, Рахымдыкі дұрыс. Патшалық өз халқының қалың көпшілігі апатқа ұрынып, аштыққа ұшырап жатса, неге қысылмасын? Қысылмақ түгіл, ор жайды ойлап, сескенуден де аман болмас! Сақтық та ойламай қалмас. Сенің ол жайды түсінуің үстірт екен, шырақ! – деді.

Рахымның өзіне қайта бұрылып, тағы сөйле деп, Жәлелге сыртын берді. Жәлел Абайға да қабағын түксите, суық қарап тұрды да, сөз таба алмай шығып кетті. Осы түнде оқудағы балаларды екінші бөлмеге жатқызып, Абай өзінің қасына Дәрмен мен Баймағамбетті алып қалды. Биік, кең ағаш төсекке Абай жатты. Күндегі әдеттері бойынша төрдегі кең, жайдақ төсекке Дәрмен мен Баймағамбет жатуға айналып, шешіне бастап еді, Абай өз төсегінде шалқасынан кеудесін ашып жатып, өз-өзіне сөйлегендей бір жайды айтты.

– Бірталайдан байқап жүр ем... біздің Кәкітайдың мынау Жәлел деген баласы менің көкейіме қонбайды. Осы баласын неғып оқытты екен? Орысша жақсы оқуға қолайлырақ болатын өзге баласын көрмегені ме? Бұл қалай? – деген еді.

Дәрмен кеш бойы аз сөйлеп, Абайдың әр балаға аға болып және ақырын барлай қарап отырғанын байқаған еді. Жәлелді Абай жақтырмай қалған. Енді Дәрмен Кәкітайдың амалсыз бір жайын айтты.