Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Мағаш пен Станов бір бөлек болғанда, ауыз бөлмеде Абай мен Павлов докторды тосып отырып, қаланың жайына ауысты. Алғашқы кездесуде Павлов Абайға толық айта алмаған жай бар еді. Соңғы кездегі ішкі Россиядан, өз жолдастарынан алған хабар, деректер бойынша Павлов Абайға аса соны және өзгеше бір сырлар айтты.

Биыл патшалық үкіметі революция бола ма деп қатты қорқады екен. Себебі өткен жазда Россиянин ішкі губернияларында наразы крестьяндардың өте көп ереуілі болыпты. Қаланың жұмысшы, еңбекші жұрты болса, о да наразылыққа толы. Революцияны астыртын әзірлеп келе жатқан үлкен күштер болса, олар да жаңағы крестьян наразылығын қатты пайдаланып, өз істерін өрбітіп кетуге әзір тұр. Патшалық осы халдерден өзгеше сескеніп, қорқуда. Сонымен, ол екі түрлі үлкен амал, айла жасап отыр.

Ең әуелі өткен жазда ереуілге шыққан, жерден тарыққан, азық, мүліктен ада болған крестьяндарды қалың-қалың топ етіп, өздерінің туған жерлерінен осы жақтарға қарай аударуға тырысқан. Бұл жақта "Сибирьде, Жетісуда жер көп, байлық мол, барасың да қарық боласың" деп, қазір Семейді қаптап, басып жатқан сансыз көп крестьяндарды өз мекендерінен алдап жөнелткен. Ашаршылық қаупі тағы бар. Биыл тек Семей облысы, Жетісу ғана емес, осы крестьяндардың мекендерінде де астық нашар шыққан. Өзі онсыз да жоқшылықта жүдеп, тұтанғалы отырған қалың крестьян арасына аштық араласа бастаса, не болмақ? "Осы пәленің бәрі патша үкіметінен! Патша мен ақсүйектердің зұлымдығынан, қастығынан" десе, ол крестьяндар үлкен бір қимылға, қарсылыққа бет қойып кетуі мүмкін.

Әсіресе, крестьяндарды, ұшы-қиыры жоқ еңбек елін қарсылыққа бастап кететін революцияның күштері де кернеп келеді. Осылайша қат-қабаттаған жан-жақты қаупі бар қысым сезіледі. Алдағы күн күдікке толы. Соны есептеп, патшалық бір жағынан крестьяндарды алыс шетке, Сибирьге тайдырды. Ал анау өзге қалың еңбек халқының наразылық, қарсылығын және де бір нәрсемен алаң ету керек. Сол үшін патшалық қазір бір соғыс бастағалы отыр деседі. Соғысатыны – Япония. Кіммен соғысқаны есеп емес. Әйтеуір: "Патшалыққа жау шықты, сыртпен соғысу керек болды. Азамат керек. Елді, жұртты қорғау ердің ісі. Жұрт жұмылсын, халық өзінің шеттен қаптаған қара ниетті жауын қайратпен, қайсарлықпен қарсы алсын!" – деген тәрізді, талай алдампаз, аярлық сөздер сөйленеді, өсиеттер айтылады.

Қараңғы халықтың әлі күнге көбі надан. Оларды осындай жолға желіктіріп бұрып салады. Сонда "революцияны көксеген патшалыққа қарсылықты ойлаған көп те, топ та өз ниетінен қайтады. Сырттан жау келгендіктен іштегі наразылығын қоя тұрады" деген есеп бар. Осы үшін енді аз уақытта Россия мен Япония соғыс бастады деген хабарды естірміз! – деп, Павлов Абайға көп жайды қызық баян етті.

Қаланың қазағы, қырдың елі естіген және Рахым сияқты оқушылар айтып жүрген крестьяндар жайы және одан арғы да талай түкпірлер Абайға анық, айқын ашылып, танылып еді.

Абай Павловтан тағы бір түйінді жайды сұрады.

– Бұлай болғанда, Федор Иванович, егер Япония мен біздің патшалық соғыса қалса, Россияның жеңгені жақсы ма, жеңілгені жақсы ма? – деп еді, Павлов бұл сұрауға іркілмей жауап берді.

– Біздің өз қауымымыздың ойын айтсам, әрине, Россия патшасының жеңілгені жақсы! – дегенде, Абай бұл жауапты бір есептен күтсе де, әуелі құптай алмады. Павловтың басқа сөздерін бөліп, күдік айтты.

– Осылай айтуымыз мақұл ма, әділет пе әуелі! Мен бұл жайдан сізге дау айтқым келеді.

– Қандай дау айтасыз? Кәне сөйлеңізші, мен тыңдайын! – деп, Павлов сол жымия қарап, сынай түсіп, ойланып қалды.