Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Беті көпіршіген, еріткен алтындай қою сары қымызды толтырған кәрден кесе қолына тигенде, тілін тұшытқан қымызды Асқар жұтып-жұтып жіберіп еді, сағынғандықтан ба, сусағандықтан ба –маңдайынан тер шып-шып шыға келді.

– Кәне, отырма, Бүркітбай,– деді Итбай, Асқар қымызға біраз сусындағаннан кейін,– мал алдыр! Қысқы сыбағасы да бар шығар. Бірақ бір малдың етін жемей реті келмес.

– Бар дәм болады ғой.

– Атай көрме! Біздікіне келгесін малдың басын жемей, о не дегенің? Бір мал деппін-ау, өзің мұнда біраз күн жататын тығарсың?

– Жоқ, жүрем.

– Е, оның қалай? Дәмдес үйің. Аунап-қунап жат.

– Асығыс ем, рахмет!

– «Неге келдің?» деген кісідей жолыңды сұрап мазаңды алмайын дедім. Жол болсын!

– Әлей болсын.

Асқар жол мәнісін толық айтты.

– Ә, жарайды. Бізге де санақ жүреді деген бұйрық келіп еді. Ретің келсе, осы елге шықсаң жақсы болар еді. Бұл сөзді аузы айтқанмен, «осы кәпір рас келіп қала ма?» дегендей, Итбайдың іші қорқа бастады.

– Мен келер ем,– деді Асқар,– бірақ облыста басқа жаққа бекітіп қоймаса.

– Бәрекелді-ай, асығыс екенсің!– деп ренжіген болды Итбай,– сонда да жатып кет бірер күн, тым болмаса.

– Рахмет, бүгін жүрем.

– Апыр-ай, онда асты тездет, Бүркітбай. Марқа пісіп жетпеген кезі еді ғой. Жем жеп шыққан көпей қозының біреуін алдыра ғой.

Бүркітбай кеткеннен кейін Асқар мен Итбайдың кеңесінің көбі соғыс туралы болды.

– «Қазақ» бар ма, ағай?– деді Асқар соғыс кеңесіне кіріскесін.

– Бар. Сандықта. Тігіп жүрмін. Алдырайық.

Итбай әйелі Жамалды шақырып алды да, Асқар амандасқаннан кейін сандықты аштырып, тігілген газеттерді алды, Жамал шығып кетті.

Асқар «Қазақ» газетін ақтарып қараса, түгел екен. Бір жағынан қымызды жұта отыра, Итбайға қарамастан, 1914 жылдан бергі номерлерін Асқар тез-тез жүгіртіп қарап шықты.

«Алтын қорынан бір миллиард жеті жүз миллион сом Обращениеден алынып, оның орнына екі есе қағаз ақша шығарылсын».

«Темекі мен арақты қымбаттатып, 175 миллион сом жиналсын».

«Сегіз айда Россиядан соғысқа төрт миллиард шығын ұсталды».

«Бір айда Англия соғысқа төрт миллиард шығын ұстаған.

«Екі жылда Франция қырық миллиард шығын ұстаған...» Осы сықылды соғыс шығындарына және өлген адамдардың санып оқығанда, Асқар таңдайын қағып, басын шайқады.

– Торғай облысының өзі,– деді Асқар Итбайға газеттің бір жерін бармағымен нұсқап,– 191341 сом жәрдем беріпті ғой, биыл соғысқа.

– Көп емес екен,– деді Итбай,– Анау күні Көкшетауда, Кривоносовта болыстардың жиылысы болып еді. Біздің бір үйез 146 мың сом ақшадай беріпті. 5000-дай киіз үй, 12 мыңдай ат жіберіпті.

– Рас, қиынға соқты бұл соғыс.

– Арты қайыр болса ешнәрсе етпес.

– Арты да онша қайырлы болмайтын сықылды көрінеді ғой.

– Астапралда! Неге?

– Қазақтан солдат алу мәселесі көтеріліп жатқанын оқыдыңыз ба?

– Оқыдым. Бірақ жел сөз ғой деймін.

– Жел сөз көрінбейді. Міне, 171 санында үкімет пен Думаның арасында отар ұлттардан солдат алу туралы талас болғанын жазады. 172 санында солдат алынатындығы айқындалған сықылды. Міне, көрдіңіз бе, «қазақтар солдатқа салт баратын болсын» деген ұсыныс тұрғанын? Газеттің өзі, мынау 179 санында, қазақтың қазақ правосымен солдатқа баруын жақтап отырғанын көрдіңіз бе?

– Қай айдағы номері?

– 30 апрель, 1916 жыл. Мынау 174 санында санақтан мал, жан жасырмаңдар деп жазыпты. Мына бір сөздерге қарағанда солдат беруге «Қазақ» газетін басқарушылар мойындаған-ау деймін.

– Кім білсін?–дей салды Итбай.

– Не болатынын кім білсін? Бірақ соғыс ауыртпалығын онсыз да еріксіз көтеріп отырған қазақ бұған көнсе дұрыс, көнбесе үлкен бүліншілік болады ғой деймін...

– Тәйірі-ай, құрғақ қолмен көнбегенде не қылады?

Асқар жауап бермей ауыр күрсінді.