Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Асқар туған елі Көкшетауға екі айда зорға жетті. Беті тура Итбай ауылы.

Көрінген Итбай ауылын Асқар сұрамай-ақ таныды: Итбай тұқымының баяғы күмістей күнге шағылысқан ақ үйлері... Ауылдың ық жағында қарашалардың, қоңсы-қолаңның, сауыншы-малшылардың баяғы үйген тезектей қара-құрым үйлері...

«Бәрекелді-ай!–деп ойлады ол, – осы ауылға бекер тура беттедім-ау! Ренжісіп айрылысқан адамға жанаспай, аулақ жүргенім жақсы еді».

Итбай аулының көрінісі кеудесіне найзадай тірелген Асқар атшыға «бұрыл!» деп қала жаздап, аузын жаба қойды. «Итбайдың Ботагөзге көңілі кеткені айқын. Егер Ботагөз соның үйінде отырса қайтем?!» деген қауіп кірді. Асқардың ойы теңіздей толқыды. Бір жағынан: «Ағалары ер еді, кеудесінде жаны тұрғанда шырылдатып бере қоймас. Итбай тартып ала да қоймас!» деген ой келсе, екіншіден: «Итбайдың салатын қақпаны көп те, мықты да: егер ол сол қақпандарын Ботагөзге айнала құрса, аға-мағаларымен түгел түсуіне де сөз жоқ. Итбаймен теңдестіргенде, Ботагөздің ағаларының қайраты немене? Нашарда не қайрат бар?»

Осы ой келген Асқар, «бармасам қайтеді?» деп бір тұрды да, тағы да «барайын, несі де болса көрейін» деген ойға табанын тіреп, атшыға:

– Айда, атыңды!– деді.

2

Итбайдың ауылында неше үй бар, қай үй қай жерде отыратыны Асқарға мәлім еді. Ауылға жақындаған кезде, ауылдан созылып шыға берген бір көшті көріп, «осы ауыл ма, бұл емес пе?» деген ой түсті оған.

Үй санына қараса Итбай ауылы түгел сықылды. «Олар болса,– деп ойлады Асқар,– мынау көш не?»

Көш тым ұзын екен. Бір шеті мен екінші шетіне көз жетпейді. Көшкен ауыл дейін десе, әрі көбірек, әрі маңына ерген мал жоқ. «Малсыз ел көше ме? Бұл не көш!» Асқардың құлағына «Көкшетау уезіне аздап переселеншілер келіп жатыр» деген сөз тиген еді, солар шығар дейін десе, кештің бет алысы солтүстікке қарай және көштің көзге ұшырайтын артқы жақ ұшында көбінесе қазақ арба жегілген. Майданға жөнелткен орыс жігіттері шығар дейін десе, оған және ұқсамайды. «Апыр-ау, бұл не көш?»

Асқар ауылға жақындады. Ауылдың артында жарты шақырымға жуық жерде біреулер бие байлап жатыр екен. Жылқының санына, желінің түріне қарап, Итбай үйінің желісі екенін Асқар айтпай-ақ білді.

«Биені жақында байлаған-ау, зады?– деп ойлады ол, желіге байлаған құлындардың тұрысына қарап,– тартынып тұрғанын қарашы, жануарлардың!»

Ол құлынды өте жақсы көруші еді. Сондықтан желіге байланған құлындардың сауырынан, жалынан сипағысы кеп тұрды да, ол ойын атшыға айтпады. Оның көзі ауылға жеткенше желіде болды. Бұлар желінің қасынан өткенде, құлындардың тең жартысы байланған жоқ еді. Итбай үйінің әдеті: жылқыны жасынан құрыққа үйретіп, құлынды құрықпен ұстау болатын. Алғашқы байланған кезде құрыққа үйренбеген құлындар ұстатпай, бие байлау түске шейін созылатын. Әсіресе, ерте туып қара құлақ болған құлындар, жылқыдан шыға қашып, атқа жеткізбей әуре қылатын. Итбайдың және бір әдеті – жыл сайын мама биелерден басқа бір айғырдың, үйірі – ылғи қулық биелерді байлататын. Құлын күнінен кейін жүген, құрық көрмеген қулықтардың көпшілігі үйірінен шыға қашып, құла дүзге бет алып алғашқы кезде аттың да, адамның да сілесін құртатын. Бірақ Итбай бұған күні бұрын айла істеп, ыңғайлы жүйрік айғыр мен аттарды жараттырып, қашағанды қайда қашса да құтқармайтын. Қашағанды болдыртып барып ұстағаннан кейін, алдағы күнде тез ұстау үшін мойнына ағаш келдек байлатып, қашаған қашайын десе де, келдек тізесіне тарсылдап ұрылып еркін шаба алмайтын. Оның үстіне бастапқы қуған күні, қуғыншы құрықпен ұрып қорғалатып қойғандықтан айқай шығып, құрық көтерілген кезде, қашағанның запы шеккендері ойқастап шыққан үйіріне қайта тығылатын. Бие байлаудың осындай қиын шағында қашағанды қуатын да, жуасытатын да Бүркітбай болатын.