Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Басып тұр осы әнге қара торғай...»

«Қара торғайдың» қайырмасын Асқар баяулатып жіберіп, басында қатты шыққан даусын, аяғында өзі де зорға естіді. Асқар онша әнші жігіт емес еді, әнді ұғымпаз болғанмен және негізгі сарынын бұзбағанмен, оның, даусы пәлендей жатық та, қоңыраулы да болмайтын. Егер қаттырақ айқайласа, барылдап кететін.

Асқардың қасындағы жігіт, оның әнінің аяғы баяулауын даусының нашарлығынан ұялғандығы шығар деп ұқты. Ол жігіт «Аққумен аспандағы ән қосатын» Біржан салдың елінікі еді. Біржаннан алып қалған «Шалқыманы» шырқағанда, Шалқар көлінің дауылды күнгі бетіндей толқытатын ақындар бұл жігіттің аулына талай келген. Ол жігіт Біржан әнін естігенде:

«...Шырқап қалқып, сорғалап тамылжиды,

Жүрек тербеп, оятар баста миды,

Бұл дүниенің ләззәті бәрі сонда,

Ойсыз құлақ ала алмас ондай сыйды!..» –

деп Абай сипаттағандай әдемі әнге үйренгендіктен, анау-мынау әнді менсінбейтін еді. Бірақ жігітке Асқарды ажуалау ойы келді. Оның түсінігінше «оқыған жігіт қазақ дәстүріне де, әніне де шорқақ болады». Асқарға ол атын ылауға жалдағанда, содан бір пайда таба қояйын деген жоқ. Асқар кетіп бара жатқан жөнде жұмысы болды...

– Құрбым!–деді ол Асқарға күлімсірей қарап,– неге тоқтай қалдың? Әнің жақсы екен, еркін дала ғой, бәлкім көтеріңкіреп салшы!

Асқар жігітке тұнжырай қарады, үндемеді.

«Әнің жақсы екен дегенімді көңіліне ауыр алып қалды ма» деген ой «елді жігітке.

Асқар қазақтың кеп әнінің тарихын біледі. Ол білетін қазақ әндерінің көбі белгілі оқиғаға құрылған. «Қара торғай» да сондай ән. Оның мазмұны: алыс жерде сұлу қыз барын естіген әнші жігіт неше күн, неше түн жол шегіп қызды табады. Ол қыз күйеу таңдайды екен. «Өзіме мінезі, қылығы ұнамаған жігітке бармаймын!» дейді екен. Талай малды жігіттер, талай кескінді жігіттер келсе де, біреуін де ұнатпай қайтарып жібереді екен. Сол қызды мына іздеп барған жігіттің әндері қорғасындай балқытады, сиқыршыдай арбайды. Қыз жігіттің өзінен көрі әніне ғашық болады. Әнмен арбалған қыз, биік аспаннан арбаумен жерге түсіп жыланға жем болған торғайдай, жігіттің еркіне көнеді. Бірақ ол кезде ел намысы күшті. Ән айтып қаңғырып жүрген жігітке рулы ел қыз бермейді. Егер қызды аламын деген ниетін сезсе: ең жеңілі – сабайды, ең ауыры – жоқ қып жібереді. Бұл қауіп сүйіскен екі жүрекке бөгет бола алмайды. Екеуі түннің тұйық қараңғы көрпесінің астымен, бәйгеге жаратқан байдың аттарын мініп қашып отырады. Олардың ұрланып қашқан мезгілі осындай майдың іші екен дейді. Жігіт пен қыз Есіл өзеніне таң біліне жетіп, Есілдің жайқалған кербез қалын, бұйра талының арасына жасырынған екен дейді. Қатерден аман құтылғанына шаттанған екі жас жасыл талдың арасында, жасыл шөптің үстінде кеңесіп отырып, күннің шыққанын да сезбей қалған екен дейді. Шыққан күнді қошеметтеп әнімен қарсы алған бір топ қара торғай, талдың, етегінде отырған екі жасты сезбей, бұтақтардың басына қонып сайраған екен дейді. Жасыл жапырақтың арасынан кезін салған бұларға торғайлар бұтақтың басына жиі шыққан қарақат жемісі сықылды боп елестеген екен дейді. Сонда сол торғайлардың әніне қызыққан әнші жігіт үнін торғайларға қосқанда, торғайлардың даусы мен мұның даусы бірдей шығып, торғайлар дауыстарына адам үні қосылғанын аңдамаған екен дейді. Қасындағы ғашығы, әнші жігіттің жаңа әніне сүйсініп, тал арасында, торғайлардың қанаттарының астында отырғаны естен шығып, өзін шылдаханада отырмын деп түсініп: «Бәу пәле!» деп жігітті көтергенде, торғайлар үркіп ұшқан екен дейді. «Қара торғай» әні жігіттің сондағы әні екен дейді...

Торғайлар ұшқаннан кейінгі жігіт пен қыздың не болғаны, қайда болғаны Асқарға мәлім емес. «Қара торғай» әнінен кейін Асқарды тұнжыратқан жігіт пен қыздың тағдыры қалай шешілгендігі емес, есіне сол арада Ботагөз түскендік.

Ботагөзді оның көрмегеніне міне, биыл үш жыл. Осы үш жылда өзгерген Асқарды, осы күйінде үстіне кіріп барса, Ботагөз тани алмай да қалар ма еді, қайтер еді.

Оның бұлай өзгеруіне толып жатқан себептер болды.