Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Патшашылдықтан былай да түңілетін Асқар, патшаның өз қара басынан тіпті түңілді. Николай да, оның баласы да, Асқарға түбі шіріп, басын к;ұрт жеген ағаш сияқтанды.

Патша кеткесін өзге құлшылыққа қарамай Асқар да шеркеуден шығуға жылжып еді, жолында Сайым кездесті.

– Әй, сен қайдан жүрсің?– деді Сайым Асқарға.

– Сенің аяғың басып, басын, сұғылатын жерге жететін аяқ пен сұғылатын бас менде жоқ деп пе ең?

Сөзден тосылған Сайым үндемеді.

Гостиницаға қайтқан Асқар номеріне кіріп шешіне бергенде, есік қағылды.

– Пожалуйста!–деді ол.

Есік ашып, штаттық киімді екі еркек кіре берді.

– Асқар Досанов сіз боларсыз?– деп сұрады біреуі.

– Ие, мен!– деді Асқар.

Еркектің біреуі ұсына берген қағазды Асқар алып оқыса, оны тұтқындау туралы ордер екен.

Жүрегі аузына тығыла қалған Асқар, қалтыраған дауыспен:

– Не үшін?–деп еді.

– Ол туралы бастықтармен сөйлесерсіз,– деді еркек,– біз орындаушы. Киініңіз!

– Заттарым ше?

– Заттарыңыз біздің управлениеде.

Асқарды екі еркек жандармерияға алып барса, оның бөлмесіндегі саяси кітаптар начальниктің столының үстінде жатыр. Асқар ол кітаптардан танайын деп еді, начальник Булатовты шақырып алды.

Екеуі де мойнына алмады.

– Мойындатамыз!–деді начальник,– әзірге бізде қонақта бола тұрасыздар.

Екеуі де абақтыға жабылды.

Асқарға деген поле үш жақты боп құралған еді: Кошкиннің донесениесі, Базарханның «байқаңдар» деуі, Тамараның тіміскілеуі.

Бұл үш пәлені де сезбеген Асқар, сырының қалай ашылғанын сарыла ойлағанмен таба алмады.

Итбай Асқарды жоғалтты да, хабар-ошарын біле алмай, еліне қайтты.

Абақтыға жапқан Асқарды жандармерия айдан артық ұстап, алдап та, қорқытып та сұрағанымен, «ол кітаптарды көрген түгіл естігем де жоқ!» деп мойнына алмады.

Ақыры Асқардың шын сырын айтқыза алмаған жандармерия, оны «қоғамға қауіпті» адам деген «қылмыспен», «қаладан ең алыс жер» деп, Шу өзенін жайлайтын елге «әкімшілік жер аударуға» жібермек болды. Көп кешікпей Асқар Арысқа шейін (Ташкент пен Түркістан қалаларының арасында) абақты вагонында отырып кеп, одан этаппен Әулиеата қаласы арқылы Шу өзеніне айдалды.

ЕКІНШІ БӨЛІМ

ТАҢ АТАРДА

БІРІНШІ ТАРАУ

БҮЛІНШІЛІК

1

Күнге шағылысқан күміс күмбездей төрт ақ үй, Асқардың көзіне алыстан шалынды.

Уақыт майдың басы еді. Көкшетау жерінің құйқалы қыртысына өскен неше түсті гүлдер, неше түрлі шөптер – қарағанда көз тоқтатпай масатыдай құлпырады. Құлпырған масаты дала денем шаңданбасын дегендей, айнала толқыған сағымнан ақырын ғана сілкінеді. Түнде тауға қонақтап, күндіз даланы кезіп келейін дегендей, жан-жаққа тараған көктемнің құнарлы бұлты аспанды жиектеп барып әлдеқайда тарамданып жауады. Жауған жаңбырдың көсіле аққан тамшылары жердегі құлпырған масатының тоқылып жетпеген ұшы сияқтанып, аспанда шұбала асылады. Неше түсті көбелектер жолаушылардың айналасын орай ұшқанда, Асқардың көзіне құлпырған даланың гүлдерін әлдекім үзіп, бұларға шашу шашқан сықылданды. Гүлдер де көбелек, көбелектер де гүл сияқтанды. Айналасын тамашалаған Асқардың ойына Абайдың көктемді суреттеген өлеңі түсіп, арбаның үстінде ыңырсып сол өлеңмен ән айтайын деп еді, аспанға шырқап шығып алып, қанаттарын жыбырлата қағып жырлаған боз торғайлар көңілін бөліп жіберді.

Асқақтаған таусыз, мұнартқан ормансыз, жұпар исі мұрнын жаратын шалғынсыз, құрағы жайқалған шалқар көлсіз, жап-жазық, сұп-сұр шел даладан, табиғаты тамаша көркем өз туған жерін көргенде, Асқар тамықтан шығып, жұмаққа кіргендей болды.

Асқардың есіне «Қара торғай» әні түсті. Көркем далаға шаттанған сезім, сананың ұлықсатына қарамай-ақ, ойға келген әнді сыртқа еріксіз айдап шықты. Ән салып жібергенін Асқардың өзі де аңғармай қап, өз дауысына өзі селк ете түскен секілденді:

«...Есілдің ар жағында бір терең сай,

Сүйреткен жібек арқан тел торы тай.

Ар жақтан бір қыз алып келе жатсам,