Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

1913 жылы Шу өзенінің бойындағы, жазы-қысы шөл далада көшіп күнелтетін қаладан алыс елдерге жер аударылған Асқар, барған мекенінен үш жыл ұдайымен қозғалмады. Бұл ел газет-журнал дегенді білмейді екен. Кітап деген де атымен жоқ. Мектеп, школа жағы былай тұрсын, ескіше оқытатын молданың өзі қадақ-құдақ әрең кездеседі. Елінде жарты процент ескіше білетін адам болса болар, әйтпесе одан да аз.

Сондықтан, дүниеде болып жатқан саяси халге бұл елдің саңыраулығы құлаққа ұрған танадай екен.

Өз туған елін надан деп жүретін Асқар, ең наданды бұдан көрді. Оның туған елінде кедейлер нашар жағдайда тұрғанмен, байлардың көпшілігі қаланын, байларына еліктеп, үйін де, өз бойын да салтанатты ұстаушы еді. Мынау елдің кедейі түгіл, байының көпшілігінде адам сияқты тұрмыс жоқ, киім-кешегінің, төсек-орнының бәрі бағып жүрген малынын, тері-терсек, жүн-жұрқасынан өз қолдарымен істелген. Мыңдап қой, жүздеп түйе айдайтын кейбір байлардың үйінде, жамбасы тұшынатын бір төсеніші, еті тұшынатын бір киімі, аузы тұшынатын бір ыдысы жоқ; байлары ыдыс-аяғын жуса ырысымыз қашады деп, өте нас ұстайды, дағдыланбаған адамның құсқысы келеді.

Қазақ халқының мәдениетті орыс халқымен араласып отыруында зор мәдениеттік маңыз барын Асқар осы елге келгенде көрді. Ана жылы Петербургте Смирнов пен Булатовтың: «қазақтың Россияға қарауы бақыт, Россиянин, патшасы, помещик пен капиталисі жаман болғанмен, халқы, мәдениеті жақсы» деген сөзінің растығына Асқардың көзі енді тіпті айқын жетті. Бұл елдің ішіне әкеп жіберсе, қандай мәдениетті деген адамның тағыланып кететініне оның көзі тез-ақ жетті.

Шөл елінде Европаша киінетін адам емге жоқ екен.

«Шырағым,– деді Асқарға ол алғашқы барғанда,– мына киіміңді көзге көрсетпе, елдің сиқын бұзба, осы елдің бозбаласы не кисе, сен де соны ки!»

Бұл ақылды Асқар тыңдамаса, елге жексұрын болатын болды. Басқа барар жері жоқ ол, тұрғылықты елдің тезіне түскесін иілмеуге шыдамады. Ырқына амалсыз көнді. Түп-түгел қазақша: жекей тымақ, саптамалы етік, кен, қолтық, ұзын жең шекпен киініп, ауылдағы сыпайы жігіттің бірі болды да шықты.

Тұрғын ел «мынауың да келіспес» деп Асқардың толқынды қара бұйра шашын да ұстарамен тақыр ғып қырықтырды.

«Мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шықты,

Жығылғанның үстіне жұдырықтап».–

деп Балуан Шолақ айтқандай, «түсің өзгерсе біржола өзгерсін» дегендей, Петербургте бірінші рет ұстара тигізген Асқардың мұрты, Шуға келе, жаңбыр артынан көктеген жердей қаптай қалды. Аз күнде ол қиық қара мұртты жігіт болды. Кешікпей сақал шықты.

Шу елі сақал-мұртқа ұстара тигізбейді екен, түгі мол, өрім-талдай жігіттердің сақалы кеудесіне түседі. Асқар да соның бірі бола қалды.

Жер аударудың мерзімі неше жыл екенін Асқарға полиция айтқан жоқ еді. Шу елінде біраз жыл тұрып еліне қайтатынын, я өле-өлгенше осы елде пенде боп қалатынын Асқар білмеді.

Үш жыл ұдайымен қала бетін көрмеген Асқар Шу елінен: Әулиеатаға, Ақмолаға, Атбасарға, жәрмеңкеге баратын керуенмен «почтаға саларсың» деп, сенімді адамдар арқылы Ботагөзге талай хат берді. Шыққан жолынан үш-төрт айда әрең оралатын керуеншілер «хатыңды айтқан жеріңе тапсырдық» деп келеді. Олары рас па, жоқ па? Рас болса, салған хаты Ботагөзге бара ма, жоқ па? Ботагөз өзі алды ма, не ерегіспен басқа біреуге зорлап берді ме? Бұл сұраулардың бәрі де Асқарға шешусіз жұмбақ.

Осындай халда, мәдени өмірден қол үзіп, жабайы ауыл қазағының бірі боп, сырты бүтін, іші түтін боп жүргенде, болыс арқылы Асқар Омбыға шақырылған қағаз алды. «Сіздің басыңызға ерік,– деп жазыпты қағазда,–1916 жылдың майынан бастап, қазақ ауылдарының малы мен жанына санақ жүреді, осы жұмысқа сізді де шақырамыз. Назначение алуға Омбыға келіңіз!»

Қағаз Асқардың қолына марттың басында тиіп, ол Бетпақтың шөлін жағалап, Қарағанды, Ақмола, Бурабайды бетке ұстай Омбыға сапар шекті. Жолшыбай ол ылаумен тоқтаусыз келеді. Бірақ оның көңілі асыққанмен, керілген кең дала асығар емес.