Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

– Анау күні осы барак,тан мынау Қадыр елінің жігіттері қыз алып қашам деп келіп, еркектер жоқта, ылғи қатын жабылып бермей ғап, масқара боп қайтты деп естіп ем. Оны айтуға ұмытып кетіппін. Ішіндегі кейбір ежет қатындар зорлық қылайын деген жігіттерге пышақ, балта ала ұмтылып жарып тастай жаздапты.

– Мынасы бір сұмдық десейші!– деді Ерғазы үрейленіп,– бізге де соны істейді, онда.

– Істей алмайды!–деді Қожантай.

– Істей қалғанда қайтеміз?

Ерлік белгі көрсеткісі келгенмен Қожантайдың өзі де ойға қала бастады. «Қызды алып қаша алмасақ қалай болады?» деген ой келгенде, кешеден бері қолыма қонып болды деген «кәнделеттіктің» бақыт құсы, бауын сыпырып қашқан тәрізденді. «Жоқ,– деді Қожантай ішінен жігерленіп,– ол болмайды, қызды алып қашпай қоймаймын!»

– Қатыннан қорқатын біз қатынбыз ба?– деді Бүркітбай.– Қатынға қалған сөзді маған берші! Мың қатын жабылса да жалғыз өзім алып шығайын.

– Қатынның бетін аулақ қылсын де,– деді Ерғазы Бүркітбайға,–ол кәпірлер шындаса еркектен кем қимылдамайды. Былтырғы Бектұрдың жесірін алып қаша барып, жалғыз қатынға дыңдай төрт жігіт әлдері келмей, қызды ала алмай, шекеңді ісіріп келгеніңді білемісің?

– Соқ өтірікті?–деді Бүркітбай мойындамай,– қашан?

– Қашар сиыр бұзаулағанда!..

– Көлденең сөз не керек?–деді Қожантай,– істі кеңесейік. Қатындар болысса жұмысымыз қиынға айналатыны рас. Онда басқа амалын қарастыру керек.

– Не амал?

Барақтан біреу алдап алып шықса, қағып алып жүре береміз ғой. Кәзір ас даяр шығар. Астан кейін тағы ақылдасайық.

Жігіттер мен Қожантайға еріп Бүркітбай аналардың түскен үйіне келсе, үй ішінде бір қазан сүр қайнап тұр. Үй иесін Бүркітбай білетін еді: орта жасты, тоқ дәулетті, қонақ түскіш бір момын адам.

– Қатын,– деді ол әйеліне қонақтары келгесін,– асың піскен шығар, нанын сал! Жұмыстары болса тоқтамасын.

Үй иесі анықтап білмегенмен, жүріс-тұрыстарына, келбеттеріне қарап, бір жамандыққа қара құстай түйілгендерін сезген еді.

Кебеже үстінде ысулы тұрған жұқа нанды үйдің әйелі жапырақтап кесіп қазанға салды да, бірер қайнатып түсірді. Болыстың баласы келгендіктен үй иесі жал-жая, қазы-қарта сықылды қадірлі мүшелерден салған екен. Және семіздің сүрі екен.

Ет алдарына кеп, туралып желіне бастағаннан кейін, жігіттер Бүркітбайдың шабан жеуін қалжың қылды.

– Айттым ғой, ішің ауырғанда ет жей алмайсың деп,– деді Ерғазы күліп,– етті көргенде құтың түсіп кететін еді, аузыңа бір жапырақ сала алмай берекең қашып отыр ғой.

Бұрын етке мешкей Бүркітбайдың жүрегі өрекпіп, құсқысы келгендей, етті рас жей алмады. Неге жей алмай отырғаны оның өзіне аян. Бірақ жей алмау себебін қасындағыларға сездірмеуге тырысты.

5

Заводтың бас иесі немістің капиталисі Штемберг компаньоны Кулаков болғанмен, өндірісті күнбе-күн басқару, жүмысшы жалдау, я шығару істердің көбі Қызылжардың белгілі бай татары–Муратов Ғабдоллада еді. Оның арғы тегі ақсүйек емес. Ғабдолланың туған әкесі орта жасына шейін қазақ ауылдарына айна, тарақ апарып сатып, ауылдан қыл-қыбыр жинап алып, қайтып, ұсақ саудамен күн көрген адам. Бертін келе ол, Тойматов деген байлардың саудасына араласып байып, ірі байлардың қатарына қосылған. Қызылжардағы атақты ұн диірменін (үн заводы) Мұратов салған, оны да азсынып, ірі капиталистермен компаньон болуға айналған. Оның бірнеше компаньоны бар, соның біреуі Германияның Гамбург қаласынан кеп, Ақмола облысына екі жерден (Қызылжар мен Бурабай) консерв заводын салған Штемберг.

Әкесінің ұсақ саудамен ғана қалтақтап күнелткен кезін көзімен көрсе де, бала кезінде жоқшылық, өз басынан өтсе де, Мұратов Ғабдолла жұмысшыға өте қатаң. Жұмысшыны ол орыстан аз алады, қазақтан көн жалдайды.

– Орыс пен татар ақшаны көп сұрайды,– деді ол, Штембергке,– өйткені олар ақшаны қымбат төлейтін жер естісе кете барады. Қазақ кедейлері алыстан кесіп іздеуге әлі үйренген жоқ. Алыста кесіп барын олар білмейді де. Ауылда кесіп таба алмай аш отырған кедей, арзанға жалдана береді.