Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

– Еш хабар жоқ. Таптырмайды. Қазақтар өтірік айтады. Жасырады иттер, көргеміз жоқ дейді. Қонып кетті деген үйге барып сұрасам да айтпайды. Но, енді ұрдым талайларын аузынан қанын ағызып! Сол маңдағы талай қазақтарды жауып та көрдім. Талайын ұрдым да. Айтпады, иттің балалары. Қазақтың бәрі подлец емес пе... Ғафу етіңіз!–деді Кошкин, Итбайдың көңіліне келіп қала ма деп,– сіздей жақсы қазақтарды айтпаймын. Жаман қазақтарды айтам.

– Ояз не айтады?

– Мен уезге: «Меңіреудің қарағайын өртегеннен басқа жол жоқ!» дедім. Уезд «әуелі қазынаның көп ағашы күйеді, маңындағы ел күйеді» деп көнбеді. Мен: «Амантайдың шайкасы көбейіп, бірнеше жүзге жетті. Мылтықтары бар дейді. Егер де ол шайканы таратпаса, үкіметке қауіпті» дедім. Уезд ойланып-ойланып, кеше осында аттанарда: «осы жолы ұстай алмасақ күйдірейік» деді.

– Дұрыс!–деді Итбай.

Урядник сумкасынан сургучпен печаттаған пакетті алып, Горбуновқа берді. Горбунов пакетті ашып оқыды. Жайшылықта дыбырлаңқырап тез сөйлейтін Горбунов қағаз оқығанда ерні ерніне жұқпай, ылғи «р» мен «л» дан құралған сөз сықылдандырып, түсініксіз ғып жіберетін еді. Сол әдетімен, қалың сары қағазға ірі қарыппен жазылған сөздерді Горбунов көзін қағазға тайғанақтатып отырып, өте тез оқып шықты да, «не түсіндің?» дегендей Итбайға көзінің астымен қарады.

– Не екен?–деді Итбай.

– Сез билесіз?–деді Горбунов, қазақ сөзін бұза сөйлеп,– усу согыс.

– Ие, соғысты білем...

– Тыл білесіз?

– Не тіл?– деді Итбай «тыл» дегенді «хабар» екен деп түсініп.

– Усу ору сөз «тыл»,– деді Горбунов.

– Ол не деген сөз?

– Соғыс барады. Солдат соғысады. Солдат окоп қазады. Усу орус – тыл айтады.

«Тылға» да, «окопқа» да Итбай түсінбегесін, Горбунов қағаз бен қарындаш алып, майданда нендей атпен аталатын орындар болатынын суретін салып отырып, біраздан кейін зорға деп түсіндірді. Содан кейін осы «тылға» қазақтан 19 бен 31-дін, арасы алынатынын айтты.

– Алса береміз,– деді Итбай.– Патшаның бұйрығынан кім бас тартады?

Әкелген жаңалықтарын Итбайға естірткеннен кейін, Горбуновпен біраз оңаша қалып сөйлесетін, урядниктің дағдысына үйренген Итбай:

– Менің, бір жұмысым бар еді. Сіз тынығыңыз,– деп шығып кетті.

Солдат алыну оқиғасы Итбайға оны толғандырарлық жаңа оқиға көрінген жоқ. Көкшетауда Кривоносов болыстардың жиылысын шақырып, соғысқа беретін көмектерін айтып таратқанда, Итбай сықылды сенімді болыстарды іркіп алып қалып, қазақтан солдат алынуға мүмкіндігі барын айтқан. Өзге болыс үндемегенде: «алса береміз,– деген Итбай,– елді мен бір күнде көндіріп берем».

– Болыста бөтен ой жоқ па?– деді урядник Горбуновқа, Итбай шыққаннан кейін. (Бұл сұрауды ол келген сайын беретін еді.)

– Жоқ. Бұл жақсы болыс. Қызметті адал істейді.

– Енді дәурен сүреміз ғой!– деді Кошкин Горбуновқа жымия қарап.

– Сүреміз!– деді Горбунов та жымиып, «сүреміздің» мағынасы «пара аламыз» екенін түсініп.

– Адамның тізімі қайда?

– Сандықта.

– Енді оған берік болыңыз. (Горбунов «неге»? дегендей Кошкинге телміре қарады). Ол список бізге енді «доходная касса», Гавриил Гавриилович! (Горбунов түсініп, басын изеді.) Әлде, менен олжаны қызғанасың ба?

– О не дегеніңіз, Платон Трофимович, адам аз олжаны қызғанады. Осы елдің бар малы біздікі болғалы тұрғанда несін қызғанам! Сізге де, маған да жетеді.

– Итбайдың ниеті тар, Гавриил Гавриилович. Дүниенің бар малын қолына берсе де ол азсынады. Олжаның бәрін оның өзі алғысы келер. Оған көнбеңіз.

– Неге көнем? Тізім менде.

– Но, енді, байимыз, Гавриил Гавриилович.

– Да, байимыз, Платон Трофимович!..

Ол екеуі адам тізімін алдарына алып, ұзақ күбірге кетті...