Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

«Елікбай да болмайды, екеуміз бір әкеден туған бір кісіміз деп ем,– деді Итбай күрсінген боп,– кәнделетің сол Елікбай, одан басқаны заң көтермейді!» деп болмады.

Елікбайға сөйлесіп пара беріп қойғандар «тілегіміз болды» дегендей жадырай бастады. Бірақ көпшіліктің түсі суық.

– Елге тез жетейін деп қатты жүріп түтігіп өліп кете жаздадым, таңдайым қатып тұр, қалғанын сусындап алып айтайын,– деп Итбай арбадан түсіп отауына кіріп еді, жұрт бірге кірді.

Далада жолыққанда да, үйге кіргенде де Итбайдың көзі ауылын қоршаған адамдардың қайдан екенін, кім екенін білу болды. Ол өз қол астындағы елдің еркек атаулысын түгел танитын. Тыста да, іште де Итбайдың көзіне ұшыраған адамдар ауыл-ауылдың атқа мінерлері, бірлі-жарымды болмаса, ішінде момын шаруадан кісі жоқ.

«Ауыл-ауылдың басты адамдарына жасырып айтын,- дар,– деген еді Итбай, приставтың тапсыруымен Қотыркөлге еріп барған ауылнайларға,– олардың балаларын сылтау тауып алып қалам. Не тізімдегі жасын бұздырам, не осы маңдағы жеңіл жұмысқа қалдырам. Олар көтерілген елді басуға себеп болсын. Қарулы күшке қарсы тұрып қырылмайық, сұраған солдатын берейік дегенді айтсын».

Итбай сусындауға кіргенде, үйге сыймайтын болғасын, ошарылып далада қалған өз елінің атқа мінерлеріне, ауылнайлар Итбайдың сөзін оңашалап айтты. Біразы бұл сөзге сенді, біразы сенбеді. Бірақ сүтке құйған іркіттей «балаң қалады» деген сөз болыстың ауылына бір ауызды боп келген атқа мінерлердің арасын ыдыратты, дуылдаған айқай бәсеңсіді. «Жұрт қан жылағанда біз қуанғанмен не болады?» деп ренжіген бірен-саран ел қамын қайғыратындар болмаса, көпшіліктің ширатылған жібі босады, шідер үзгендей асаусыған мінезін баяулатты.

3

Омбыдағы санақ комиссиясына арыз беріп, Асқардың Итбай болысын таңдап алған себебі – Ботагөзді іздеп табу еді. Оңашада қиылып сұраған соң, Асқарға Бүркітбай Ботагөз жайын айтты. Бірақ, Бүркітбайдың сөзіне нанар-нанбасын білмеген ол, «Бурабайда жұмысым бар еді» дегенді сылтау ғып, қасындағы санақшы серіктерінен рұқсат алып, заводқа анықтауға кетті.

Асқар заводта Сағитты кездестірді. Сағитқа жолыққанша, оған Балтабек үй ішінін, хал-жайын завод халқы біле тұра айтпады, «пәлесіне қалармыз, білмейміз деп құтылайық» десті олар.

Сағит соқтауылдай жігіт боп қалған екен, үш жылдан бері заводта учетчик боп қызмет атқарады екен. Балтабектің үй ішіне кездескен бақытсыздықты барлық себебімен Сағит Асқардың қолына қондырды. Ботагөздің осы күні Амантай қолында екенін де Сағит біледі екен.

Алғашқысына күйінген, ал Ботагөздің Амантай қолына түсуіне сүйінген Асқар, енді Амантайды іздемек болды. Санақ жұмысына Асқармен бірге Итбайдың баласы Сарыбас та шыққан еді. Заводтан қызметіне қайтқан Асқар Итбайдың айуандығын баласына айтып еді, Сарыбас оның кекті сөзін күле тыңдады. Екеуі қатты сөзге кеп, араздасып, қызметті бөлініп атқарысты.

Қиянаттарын айтып, Асқар Итбайдың үстінен жоғарғы ұлыққа арыз жолдады.

«Ел арасына, үкіметке қарсы пікір таратады» деп, жоғарғы ұлыққа Асқардың үстінен Сарыбас та арыз айдап, оны бұл арадан кетіруді өтінді.

Елдің басындағы ауыр халді көріп, жаны азаптана қайғырып жүрген Асқардың құлағына, қазақ даласын тітіреткен хабар – июнь жарлығы шалынды.

Ешбір газет-журналсыз, кітапсыз, пікір алысатын оқыған адамсыз, жазы-қысы мал бағып көшіп жүрген надан елдің ортасында үш жылдай тұрған Асқар біліміне білім қосу түгіл, білгенінен айрылып қарайып қалған.

1913 жылы Петербургте жандармерияның қолына түскелі ол, содан бері Россияда болып жатқан саяси халдің бәрінен саңырау.