Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Тұтқын болардың алдында, Смирнов пен Булатов арқылы қолына түсіріп, Петербургте оқыған саяси кітаптары, әсіресе, Ленин мен Сталиннің еңбектері оның есінде. Сол кітаптардан ол қазіргі қоғамда қанаушы, қаналушы екі тап барын, қанаушы тапты жоймай, қаналушы тапқа өмір жоғын түсінген. Қанаушы тапты жою үшін революция қажет екенін, ол революцияны пролетариат бастауға тиісті екенін Асқар сол оқыған кітаптарынан көрген. Осы революцияда, еңбекші шаруалар да зор күш екенін, пролетариат оны көмекші күш қып пайдаланатынын да ол біледі.

Міне, қазір, қазақ даласы толқындана бастады. Бұл толқынның сыртқы себебі, майданға жігіт сұрау болғанмен, ішкі себебі тереңде жатыр.

Қазақ даласында да бірі қанап, бірі қаналып отырған екі тап бар. Шоқан Уәлихановтың бір еңбегінде Асқардың оқығанында: даладағы қанау – қанаудың ең мейірімсіз түрі.

Мысалды алыстан емес, жақыннан-ақ, Итбайдың маңайынан-ақ табуға болады. Ботагөздің үйі, еңбекші семья еді, сол семьяны Итбай не халге ұшыратты!.. Оның жазығы не еді, осы еңбекші семьяның? Осы семьяға Итбай қолданған айуандықтан артық айуандық бола ма?.. Жалғыз осы семья ғана ма, бұндай қорлық көрген?.. Даланың барлық кедейінің халі осы емес пе?.. Уәлиханов айтқандай, мәдениетті елде де еңбекші тап қаналғанмен, онда адамның элементарлық правосын қорғайтын заң-закон бар, мемлекеттік тәртіп бар, далада ол да жоқ. Итбай сияқты жыртқыштар ойына келгенін істесе, оған «ай» дер әже, «қой» дер қожа жоқ.

Сондай қыспақта отырған даланын, еңбекшілері сіреңке тиюін ғана күтіп тұрған қу шөп сияқты. Сол қу шөпке сіреңке міне, енді тиді ол – майданға жігіт алу.

Жігіт алу заңы бүкіл қазаққа бірдей шыққанмен, іске асуға келгенде, ауыртпалықтың бәрі еңбекші көпшілікке түсетіні Асқарға мәлім. Бұрынғы ауыртпалыққа мына ауыртпалық қосылған соң, халықтың жұқарған шыдамы, әрине, жыртылады.

Оның арты – көтеріліс.

Көтеріліс!..

Халық сөз жоқ көтеріледі!

Содан кейін?..

Қайда барады ол көтеріліп?.. Күші қанша оның? Кім бастайды оны? Ұраны не?

Бұл сұраулардың біреуіне де ойы тоқырарлық жауап таба алмаған Асқар, «әуелі көтерілістің бетін байқап ап, содан кейін ойланайын, «аржағын» деп шешті.

Оның құлағына, «Меңіреуде» жасырынып жүрген Амантайдың маңайына ереуілші жігіттер топтала бастағаны шалынды. Амантай тобын тауып ап, ақылдасу ниетімен Асқар «Көкшетауға барып уездный начальникке жолығам» дегенді сылтау ғып, «Амантайды табам» деген біреуді божаққа ап, пар атпен жүріп кетті.

Асқар аттанған түн: аспанды қалың бұлт жапқан, желі ышқына соққан дауылды түн еді. «Күн жауа ма?» деп қауіптенсе де, оқиға ұласып баратқансын Асқар күннің ашылуын күтпеді.

...Түн. Көзге түртсе көрінбейтін қараңғы. Арбаның алдында отырған божақ зорға көрінеді. Жел қарсы. Жолаушының жолын бөгегісі келгендей, минут сайын дауыл күшейген тәрізденеді. Жел ме? Аттың жал-құйрығы ма? Жылан ба? Әйтеуір, бірдемелер айнала ысылдайды. Ысылдаған леп, адамның барлық тамырларына суық көлбақа соқтыққандай жиіркенішті тиіп, түршіккен тұлабойы шымырлайды. Жарық дүние енді қайтып оралмастай болады. Қараңғы түнге сүңгіген ат, түнге емес, көрге сүңгіп бара жатқан сықылды көрінді. «Не деген қорқыныш!..»

Жөкей көлінің солтүстік жақ қабағында «Аюлы» дейтін бір кішкене таусымақ бар. Сол таусымақ пен көлдің арасынан өткенде, біразға шейін жолдын, екі ,жақ шетіне сирегірек ескен қарағай жарысып отырып барып қалады. Осы қарағайға кіргенде Асқардың үрейі тіпті ұшты. Оған қарағай атаулының бәрі аңдып тұрған жаудай елестеді. Асқардың үрейленгені сондай: егер біреу жолдың езуінде «һап!» десе, жаны шығып кететіндей көрінді. Денесі, аяқ-қолы мұздады. Денесінде жан қалмай жаны аузына жиналып, егер жұмған ернін ашса, өліп кететіндей көрінді. «Не деген қорқыныш!..»

– Өлдім!..– деді бір кезде божы ұстап отырған атшы, жан дауысы шығып.

Асқардың дыбыс естігенде жаным шығып кетер дегені бекер екен.