Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

25 июнь жарлығымен бірге әкелген Кошкиннің бір пакетінде, уездный начальник Кривоносов Итбайға толық нұсқау алу үшін «Қотыркөл қаласындағы приставқа барыңыз» деп бұйырған еді. Сол бұйрықты орындауға Итбай қасына Горбунов пен бірнеше ауылнайды ертіп, тығыз түрде түнделетіп жүріп кетіп, Қотыркөл қаласында 4–5 күн кідіргендіктен, Итбайды іздеп келгендер орнын сипап қалды.

«Сандықтың аузын аша бер, әке!» деген еді Итбай Байсақалға, Қотыркөлге аттанарда.

«Неге, шырағым?»

«Ақша түседі»...

«Неден, шырағым?»

«Жұрттан».

«Не ақша?»

«Баласын қалдырам десем, ақша түгіл кеудесіндегі жанын берер...»

Сауда-саттыққа араласпағанмен, ақшаның сандығы Байсақалда болатын еді. Ақшаның жүзін ыстық көретін Байсақал, саудаға жұмсаған адамдар сапар шегіп қайтып келгесін есеп сұрап, қанша пайда, қанша залал болғанын біліп отыратын еді. Алым-салықтан, парадан ақша түссе – Байсақал тіпті қуанатын. Соғыс басталғаннан бері елден жиналған шығындардың біразын Итбай өз қалтасына басқаннан Байсақал дәндеп, баласы бір жаққа барып :келсе, не ауылнайлар кеп есеп берсе, «қалтаға қанша түсетін болды?» деп сұрайтын еді. Мына соңғы хабар Байсақалды тіпті қуантып:

«Егер,– деді баласына,– реті келсе елдің көбін босатып алып қалсаң қайтеді? Содан кейін малын кім аяйды дейсің?»

Итбайдың Қотыркөл қаласына кеткен хабарын естігенмен, келуін күтіп ошарылып жатып алған топты Байсақал жылы қабақпен қарсы алып, солдат алуға өзінің де жаны ашығансып, жыландай жылмаңдады.

«Итбайжан да қысылып кетті-ау, айналайын!–деді ол жұртқа,– қайтсін қарғам!.. Ел үшін туған бала еді. Халыққа қиын болды деп қан жылап кетті. Қолынан келсе аяр жаны жоқ. Жұртым үшін оққа байласа разымын, шамам келгенше бермеуге тырысам деп кетті. Құдай не жон берерін кім білсін?»

Байсақалдың бұл сөзіне нанар-нанбасын білмеген жұрттың біразы, «құрғақ аяққа бата жүрмейді» дегенді ескеріп, Байсақалға туралап айтуға бата алмай, Елікбайға сөйлесіп, сыпайылауды қойып турасын айтты.

«Осы жұмысымды ағаңа орындатып, баламның жасын солдат жасынан не кем, не артық қып жаздыр да, сұрағаныңды ал!» десті сөйлескендер.

Елікбай ашық айтқан өтінішке ашық жауап беріп, ат сататын адамдай ашық саудаға кірісті.

«Не бересің?»–деді ол тура.

«Не сұрайсың?»

Бірер адаммен саудаласқаннан кейін Елікбай «бір кісінің жасын түзеуге жүз сом» деген «таксы» шығарды. Пара беретін кісі келісуін оңаша келіскенмен, неше сом беретінін басқалардан жасырған жоқ.

«Жүз сом бересі болып ем, біразы жетпей тұр, ертең тауып берем, бере тұршы!» деп біреуден біреу ақша сұрау – екінің бірінде болды.

Ақшасы үйінде қалғандар, кісіден сұрап ала алмайтын болған соң, «жүз сом алады» дегенді сырттан естіп, аулына шапқын жіберіп алдыртты.

Елікбайдың саудасы осылай .қызып жатқан кезде Итбай мен ауылнайлар келді.

– Уа, не болды?– десті анталаған жұрт, амандық-саулықты қойып, Итбайға арбадан түсуге мұрша бермей.

– Не болсын. Құдай ұрды. Ұлыған қасқыр жемей қоя ма? Алатын болды.

– Сен не дедің?

– «Бермеймін!» деп таластым. Бірақ ұлық оған көне ме. Өзімді жазаға тартамын деп, бір күн жауып қойып зәремді ұшырды.

– Сонымен көніп келдің бе?

– Көнгем жоқ.

– Оның жақсы болған екен.

– «Жұрт үшін өлсем разымын, мен қол қойып, солдат берем дей алмаймын!» деп қасарып отырып алып ем пристав: «Итбай көнбей жатыр деп, оязға кісі шаптырып, ояздан: «орнынан түсірсін» деген бұйрық келді. Бақ елден қымбат па, түссем түсейін дедім.

«Алда садағаң кетейін, ел үшін туған ерім-ай!» деп біреулер жылап жіберді.

– Орныңа кім болды?– деді біреулер.

– Елікбайды қойды.

– Қай Елікбайды?

– Білмей тұрсың ба, қай Елікбай екенін?– десті біреулер күңкілдеп,– інісі! Бәрібір емес пе, екеуінің арасында қандай айырма бар? Мынау қулықпен қойылған екен.

«Не қулық болсын? десті біреулер,– інісін оққа байлап, өзі аман қалғанда бұған не пайда түседі?»