Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Дауылды бұлттай түнеріп, аттарының дүбірлері жерді сілкіндіріп қаптап келе жатқан топқа қарап тұрып, Бүркітбай ауыр ойға батты. Кейде Итбайдың яки оның жақын адамдарының ауыр сөзін естіп, жүрегіне ол сездер инедей қадалғанмен, өмірінің, ұзын арқауының ең ұшы Итбайда сықылданған Бүркітбай, өкпелесе де, елемеген адам боп жүре беретін еді. «Мен осы босағада өлетін шығармын?» дейтін еді ол кейде қанша бұлқынғанмен Итбай үйінен кете алмаған соң.

Өзін Итбайға сондай қосақты тай көретін Бүркітбай, осы бүгін таңда, ноқтасының бауын Итбайдан біржола үзді.

Таң біліне бір жақтан жолаушылап келген Итбай Горбуновты оятып алып елдің жәй-күйін сұрап, бүліншіліктің беті жаманға айналғанын естіген соң:

– Ендеше, тізімді алып сен кет!– деді Горбуновқа,– мен де ертең, бүрсігүні таям.

Содан, қашан жігіттерді жөнелткенше елге жоламаспыз.

Жол жүріп келген кеңесін Итбай Горбуновқа, үйдегі Бүркітбайды шығарып жіберіп айтты.

– Сен ат әкеле ғой,– деді Итбай, Бүркітбайды жұмсап,– мына Горбуновтың қалада жұмысы бар еді. Құпия айтатын кеңесі бар екен деп ойлаған Бүркітбай, жүген алып шығып кетті де, «не дер екен?» деп сыртта, іргеде жатқан жабуға бұғып, күбірге құлақ салды. Итбайдың ақырын айтқан кеңесінің, ол көбін естіді, көбін естімеді. Оның анық естіген сөзі өзі туралы.

– Әлгі Бүркітбай тізімге ілекті ме?– деді Итбай Горбуновқа.

– Ілекті. Жасы ілігеді ғой,– деді Горбунов,– маған: «Итбайға айттым, Итбай жасыңды артық жаздырайын деп көзін|ше айтты» деп еді, жасыңды 45-те қылдым деп өтірік алдап жүрмін.

– Сол керек ол немеге!– деді Итбай.– Өзіңе айтып ем ғой, «алдап енесін ұр!» деп. Бәлеме сол керек!.. Тұяқтың қызын Амантайға шығарып берген осы болды ғой...

– Солай ма екен?

– Солай. Анық осы. Анау күні Шортанға жібергенде, Меңіреуге кіріп бара жатқанын көрген кісі бар.

– Оны естідік қой.

– Солдатқа кететінін өзі сезе ме?

– Түк те білмейді.

– Ендеше сездірме, бір күні урядник ұстап әкеткенде бір-ақ білсін, иттен жаралған!..

Ел азаматы патшаға, болысқа қарсы бас көтеріп атқа мінгеннен кейін, байдың балалары болмаса, іске татыр, сойыл соғар жігіттен үйінде тиыш отырған азамат жоқ еді. Солардан бөлініп, үйкүшік боп ауылда қалуды ар көргенмен, Итбай үйіне байлаған жіп жіңішкеріп келсе де үзіле қоймай, Бүркітбай атқа міне алмаған еді. Сол жіп Итбай мен Горбуновтың өзіне жасырын даярлаған қастығын естігеннен кейін, үзіліп кеп кетті.

«Ә, солай ма?!– деді Бүркітбай жөнеле беріп,–олай болса, бәлем, тұра тұр!..»

Шауып келе жатқан топты көргенде Бүркітбайдың ойы қорғасындай толқыды. «Айтайын», «айтпайын» деген екі сөз бірін-бірі жеңе алмай тұрғанда, жер қайысқан топтың алды шаңдатып ауылға кірді. Орнынан қозғалмаған Бүркітбай Итбай үйіне көзін салып еді, көзді ашып-жұмғанша, төрдегі 4-5 ақ үйдің әлегі аспаннан келді. Шауып келген салттылар үйдің бауларын бытырлатып үзіп, киіздерін сыпырып жерге түсіріп, тулақтай бет-бетімен сүйреп алып кетті. Жалаңаш қалған уықтар сатыр-күтір сабаған сойылдардың күшіне шыдай алмай, шарт-шұрт сынды; шаңырақтар қаң көбелек ойнап үйдің ішіне түсті. Керегелердің басқұр мен таңғышы жұлқылағанда жібермеген соң, салт аттылар аудай созғылап бет-бетімен көріп алып кетті. Сойылмен пергілеген сандықтардың тас-талқаны шықты. Қираған сандықтардың ішіндегі киім-кешектерді, басқа мүліктерді жұрт талап әкетіп, кейбіреулері киіп, кейбіреулері қанжығаға байлап алды. Жүкке жиналған көрпе-жастықтарды әр кімдер ат үстінен іліп алып, астына басып көпшік істеді. Киіздерді тіліп-тіліп тоқым қылды. Басқұр, таңғыштарды жігіттер қиып-қиып: айыл, тартпа, құйысқан, шылбыр, тізгін істеді. Біреулер аттан түсе қалып, қымыз, қатықтарды іше бастады.

Осындай бүліншіліктің ең ортасында жүрген Амантай, ешкімге қойыңдар деген жоқ. Итбайдың өзі түгіл мал-мүлкіне өшіккен топ, мүліктен кегімізді алдық дегендей, «талайық» деген құмары қанғандай:

– Болыс қайда?– деген дауыс көтерді бір кезде.

– Жоқ.

– Қайда?