Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

– Егер жалғыз қалғанда өзі қорқам демесе, біз шахтаны аямайық. Бұтаға қорғалаған торғай да қалады деген. Панасыз адам. Оның дұрыс болған,– деді жігіттер. Бір партияда старатель боп істейтін жиырма екі жігіт еді. Олардың кейбіреулері Темірбектің қарындасы барын, ол қарындасы заводқа келгенін білмейтін.

– Жақсыны көрмек үшін деген,– деді старатель жігіттің біреуі, сығырайып жанған шамын көтеріп Ботагөздің бетіне тосып,– мен мына қара көлеңкеде өзіміздің жігіттердің біреуі екен десем, осындай мәндерің, бар ма еді?..

Жігіттер жұмысын бітіріп, лампы қалдырып шығып кеткенде, дүниеде адам баласының басына келетін қорқыныштың бәрі елестеп, Ботагөздің үрейі ұшты.

Өзі арап қарпы оқуын білмегенмен, Ботагөз кейде, кейбір қыссаларды оқыған адамды тыңдаған еді. Сол қыссалардың ішінде «Шаһмаран» деген болатын. «Шаһмаранның» қысқаша мазмұны: Жамсап деген жетім бала, бірнеше кісімен тауға отынға барады. Отын теріп жүргенде бір құдық кездеседі. Құдықтың түбіне Жамсап үңілсе – жалтырап алтын көрінеді. Алтын көрген Жамсап, жолдастарын шақырады. Жолдастары Жамсапты беліне арқан байлап алтынды алып шығуға құдыққа түсіреді де, Жамсап алтынды арқанға байлап бергесін, алтынын алып, құдықты жауып, жолдастары кетіп қалады. Терең құдықтан шыға алмай сасқан Жамсап жанталасып, тастан басқыш істеуге, маңайындағы тастарды қопарып үйеді. Тастарды солай қопарып жүргенде, бір тастың астынан тесік шығып, сол тесіктен сәуле түседі. Жамсап ол тесікті далаға шығатын жол екен деп, тесікпен өрмелеп әрі қарай барса, бір кең дүние кездеседі. Ол дүние адам дүниесі емес, жылан дүниесі боп шығады. Айнала илеуден өрген құмырсқадай құжынаған жыландарды көргенде, Жамсаптың зәресі ұшады. Бірақ, жылан жер үстінің жыланындай емес, тіл білетін жыландар болып шығады. Үрейленген Жамсапқа, жыланның біреуі адамша сөйлесіп: «Шаһмаран деген патшамыз бар, соған апарайын. Бізден қорықпа, біз тимейміз» дейді. Жамсап Шаһмаранға барады. Көп жыл соның қолында тұрады. Шаһмаран өте ақылды, көпті көрген, ғалым патша боп шығады. Көп жылдан кейін Шаһмаран Жамсапты босатып, Жамсап Шаһмаранға: «адамға айтпаймын» деп берген уәдесін ұмытып ,кетіп, көргенін біреулерге айтып қойып, ақырында Шаһмаран әлекке ұшырайды». Шахтада жалғыз қалған Ботагөздің көз алдына осы қыссаның суреттері елестеді. Жан-жағында үңірейген қараңғы жолдардан бұған қарай мың-миллион жыландар жорғалап келе жатқандай болды. Ботагөздің денесі бір қызды, бір мұздады. «Не деген қорқыныш!..»

Адам неге көнбейді?.. Бірте-бірте шахтаға бойы үйренген Ботагөз, «осы күйім өзгермесе, біразға шейін шыдармын» деп жүр еді, шахтадағы қараңғы өмірді көпсінгендей, оған және бір зұлымдық кездесті. Бойы үйренген салқын ауалы, дымқос шахтада, сығырайған шамның әлсіз жарығына тосып, таныс біреу арқылы үйінен алдырған Толстойдың «Анна Каренина» атты романын жұмысшылар тарай Ботагөз оқып отыр еді, біреу шахта ішінде сазды шалпылдатып келе жатқандай болғасын сескеніп, түрегелді.

Сазы шалпылдаған жаққа қараса, лампасының оты жылтылдап біреу, рас, келе жатыр екен. Келе жатқаннан онша үрейлене қоймаған Ботагөз, «Апыр-ау, бұл кім? Бұл мезгілде шахтада кісі болмайтын еді ғой!» деп қарап тұрды.

Лампа ұстаған адам жақындап еді, шахта аузында тұратын күзетші шал екен.

– Қорықтың ба, шырағым?–деді шал,– қорықсаң да айтайын: жаңа Итбайдың Сарыбасы мен урядник келіп, «шахтаға жан жолатпа, ешкімді шығарма да, кіргізбе де!..» деп кетті. Түстері суық. Сені сезді ме деймін, шахтаны тінтетін түрлері бар. Тез шық! Пана ізде! Мен кеттім, шырағым, тез!

Сарыбасқа Ботагөздің жасырынған жерін хабарландырған адам, Ботагөзге «ойнап-күлейік» деген сөз айтып, оны Ботагөз қабылдамаған соң, өшігіп, еш алуға Сарыбасқа білдірген, жоғарыда аталған – шаммен Ботагөздің кескініне қараған жігіт екенін күзетші шал естіген жоқ; Ботагөзге де ондай ой келген жоқ.