Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

«Келіншек алып келгенін Асқар жасырып тұр» деп ойлап, Айжан далаға шықса, пар атты арбаның қасында: сұңғақ бойлы, қоңыр киімді, әдемі қараторы қыз тоңазығандай бүрісіңкіреп тұр екен. «Келіннің бетін кім ашса сол ыстық» дейтін еді,– деп ойлады Айжан,– бетінен сүйейінші!».

– Денің сау ма, шырағым?–деп Айжан Ботагөздің қасына келді де, екі бетінен кезек сүйді.

Ботагөзге Айжан Айбала сықылданып кетті. Көптен бері мұндай жылы ұшыраған адамды көрмеген оның есіне Айбала түсіп, көзіне жас келіп қалды. Бірақ бұрын танымайтын адамның алдында жылауды ерсі көріп, көзінің жасын, бетін теріс бұрыңқырап сығып жіберіп, жылағанын сездірген жоқ.

Бұл кезде таң атып қалған еді. Айжан түндікті ашып, Ботагөзді ертіп үйге кірді.

– Денің сау ма, шырағым?–деді Ботагөзге Ержан, ішінен: «ә, жолдас болуға жарайтын бала екен, өмірлі болсын!» деп ойлап.

– Шай қояйын ба?–деді Айжан Ержанға.

– Жоқ, қоймаңыз,– деді Асқар,– бұл кісі,– деді ол Ботагөзді иегімен нұсқап,– өте шаршап келді, төсек сап беріңіз, дамылдасын. Ержан екеумізге төрге көрпе-жастық тастаңыз, қатар жатып кеңесейік, біраз сөздер бар. Айжан Асқардың айтқандарын түгел орындап далаға шығып кетті. Арба соғып, әрі ұйқысы қашып, кірпігі қатып келген Ботагөз, бір қабат киімімен кереуеттің бас жақ қуысына салған төсекке қисая салысымен ұйқыға кетті.

Ержанмен қатар төрге жатқан Асқар, Ержанға жолшыбай көрген машақатын, жүрген жол мәнісін түгел баяндады.

– Амантайды естіп ек!– деді Ержан,– бұл жақта даңқы өте күшті. Осы елден Амантайға қашып кеткен жігіттің біреуі өткен түні қайтып келді. Ерейменнің бір жағында Амантай тобына кеп солдат кездесіп, үлкен соғыс болыпты. Қазақ жағы тауды паналай соғысқан екен, екі жақтан да көп адам шығын болса керек. Солдат жағынан көбірек өлген көрінеді. Ылғи мерген жігіттер тасты бетіне ұстай атысып, көп өлтіріпті. Атыс басталғаннан кейін қазақ жігіттерінің біразы қорқып қашқан екен, мына жігіт те қашып кепті.

– Бұл елден көп кетіп пе еді?

– Екі-үш жүзге тарта жігіт кетіп еді. Қашып келгені жалғыз осы.

Амантай тобының одан кейінгі жайы не болғанын біле алмай тиышсызданған Асқар, бұл жақтағы елдің халін сұрады.

– Несін сұрайсың,– деді Ержан,– қалаға жақын ел тырп ете ала ма? Басында қопаңдап көтерілген болып еді, Қызылжардан солдат шығып, елді қиратып ұрып, малын талап, әйелін басып, қарсыласқанды атып шыдатпауға айналғасын, атқа мінген азамат атынан түсіп, нәлет қамытқа мойнын ұсынды. Болыс, билерден де нысап, ар-ұят кетті. Мына Сарыайғыр болысының болысы Бекен деген еді. Осы араның болысы – Қабылдың Нұғманы. Аңдағұл болысының болысы Қанқожаның Ысқағы. Ырсай болысының болысы Сүлейменнің Сұрағаны. Дұрыс күннің өзінде қан қақсататын жебір мұндарлар еді, елді мына жұмыстан кейін сүліктей сорып барады. Параны жасырып алуды қойды, ашық алады. Қабылдың Нұғманына жүзден артық ірі қара кірді. Ақша қаптап жиналған шығар. Аз уақытта саудасы көтеріліп жүре берді. Біздің болыстың писарі Жәшке дейтін крешін еді. Жақын арада осы Есіл бойындағы Дәнежін қаласында біздің болыстың жігіттеріне прием болып, сонда жұрт жағасын ұстады.

– Неге?

– Өз жасында бір жігіт болсайшы!.. Ауқатты адамнан бір жігіт іліксейші!.. Приемға іліккен ылғи қу кедей, жетім-жесірлер, жақтайтыны жоқтар. Елудегі, қырық бестегі кедейлер –25-те, 30-да боп жазылыпты. Он алты, он жетідегі кедейдің балалары 20–25-те боп жазылыпты. Не деген сұмдық!.. Мынау бізге көрші ауылда 45 жастағы бір қойшы нашар адам бар еді, үй-күйі жоқ, өмірінде жалшы боп келе жатқан. Соның жасы тізімде 27-де боп шықты. Осы ауылда бір жесір қатын бар еді, байы отыз жасында өліп, қолында үш жасар жалғыз ер баласы қалып, күн көрісі нашар болса да байға тимей, талай бейнетті бастан кешіріп, бейшараның баласы биыл он беске келіп еді. Сол баланың жасы жиырма бірде боп шықты деп естігенде, жүрегі жарылып кетіп сорлы опат болды.

– Апыр-ай, ә!..