Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Итбай өлгеннен үш күн кейін автомобильмен Омбыдан келген генерал-губернатор Сухомлиновтың жиналған жұртқа айтқан сөзі қысқа болды.

– Үкіметке қарсы бас көтергендер рақымсыз түрде қиратылсын! Ауылдарының күлі көкке ұшырылсын! Елге бастық болғандардың тірідей жонынан қайыс алынсын. Оларға оқ шығын қылмай аңдай азаппен өлтірілсін. Қазақ енді қайтып бас көтере алмастай болсын! Патшаға адал қызмет атқару үстінде қаза тапқан Итбай Байсақаловтың семьясының пайдасына осы арадағы бес болыстан жылына бес мың сом шығын берілсін.

Сухомлиновтың бұйрығымен Омбыдан шыққан азаптау отрядының бастығы –Алексей Кулаков, бұл бұйрықты бұлжытпай орындады.

Алексей Кулаковтың Петроградтан Омбыға келуіне азғана уақыт болған еді. Дүние жүзілік соғыс басталып, орыс дворяндары мен буржуазиясының «Патриоттық» ұраны күшейгеннен кейін патша ордасына жаны ашитындар, әсіресе монархистер Распутин мәселесін Николайдың алдына ашық қойған.

– Распутинді қу, оның адамдарын тарат!– деген олар. Николай бұл шартты шет пұшпақтап орындап, Распутинді Тобылдағы деревнясына жіберіп, оның «обществосындағы» гвардейский офицерлердің кейбіреулерінің чинін кішірейтіп, орын-орынға таратқан. Осы компанияға Алексей де ілігіп, Омбыдағы Казачий полктің кіші офицері боп тағайындалған.

Бұл жазаға Алексей онша ренжіген де жоқ. Егер гвардейско-гусарский полктен кетпей Петроградта тұрса, оның соғысқа баруында дау жоқ еді. Ішінде болған гусарский полк бұл Петроградтан Омбыға аттанғаннан кейін майданға кеткенін Алексей оқып, «кеткенім жақсы болған екен» деп қуанды. Омбыға келіп, жүз басы офицер боп орныққаннан кейін де, Алексей казактармен қосып майданға жөнелтіп жібере ме деп қатты қауіп қылатын еді. Сондықтан «қазақтардың көтерілісін басуға жүз казакпен аттан!» деп бұйрық алғаннан кейін, ол қуанып кетті.

Омбыдан аттанғанда қазақтың көтерілісін басу Алексейге ең ауыр болғанда – ағаш кесу, шөп шабу сықылды, онша қиындыққа түспейтін істің біреуі сықылданды. Тегі қазақ халқы туралы ол өте төмен ойдағы жігіт еді. Бала кезінің өзінде-ақ балаларды жинап ап, ермегі -– көшеден өткен қазақтың атын үркіту, байлап қойған атын шешіп жіберу, не мініп кету, үйге кірген қазақтың арбасындағы затын ұрлау, тас лақтыру, боқтау, ит қосу болатын. Жігіт кезінде де бұл мінезін өзгертпей сынықтан сылтау тауып талай қазақты ұрған. Патша өкіметі өшіктіріп қойған казактардың таяғына, мазағына қарсы келуге шамасы жоқ қазақтардың көбі ұрса жауырынын тосып, сөксе құлағын тығып, ішінен сыздап жүре беретін. Қазақтардың бұл «көнбістігін» Кулаков: жасықтығы, намысының жоқтығы, жаратылысының нашарлығы деп ойлайтын.

«Сол жасық қазақ,– деп ойлады Алексей Омбыдан шыға,– көтеріліс жасап қайдан батыр бола қалды дейсің. Ол әлдеқалай бір түсінбестік шығар?»

Алексейдің алғашқы назначениесі – Ереймендегі көтерілгендерді басу еді. Бұлар барған кезде Ереймен маңынан көтерілген қазақтар әскер шыққанын естіп, ауыл отанымен таудың басына бекініп, жол-жолға жүздеген мерген жігіттерді қойған. Қызу қарқынмен барған Алексейдің, жүз қазағының біразы тауға өрмелегенде, тасқа бекінген мергендердің оғына ұшқан. Қан төккен соғысты Алексейдің бұл өмірде бірінші көруі еді. Қаннен-қаперсіз келе жатқанда, алдынан мұндай қауіп шыққаннан кейін ол, сасып қалып кейін қашып еді, артынан атты қазақтар қуып, тірі қалған казактардың кейбіреуімен бірге бұ да қолға түсіп қала жаздады.