Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Итбай оқиғасын зерттеуге Омбыдан келген ерекше істердің зерттеушісі Қотыркөл қаласына келіп, губернатордың «зерттеу жүргіз» деген бұйрығы бойынша, Итбайдың туысқандары айыпты деп көрсеткен адамдарды абақтыға алып, жауап сұрап жатқан. Амантайларды осы қамауда жатқан адамдарға қосты.

Абақтыға ең алғаш «Амантайды қолдаған осылар!» деп, Итбай тұқымдарының көрсетуімен отыз шақты кісі алынған еді. Ұлықтар дегенін істей беретінін көрген Итбай тұқымы, артынан баяғы заманда өкпе-сапқасы бар адам болса да, кек алу үшін «осы да ішінде бар» деп көрсетіп, қамалғандарға күн сайын кісі еселеп қосылды да отырды. Амантайларды қамаған күні абақтыдағы адам жүзге жақындап қалған еді.

Бұрын қамалғандардың сөзіне қарағанда елдің әскерден, ұлықтан, Итбай тұқымдарынан көрген қорлығын адам ауызбен айтып болар емес. Итбайдың орнына болыс болған Елікбай, ағасының өлімін пайдаланып талай жазасыз адамды өтірік айтып абақтыға қаматқан. Қаматпағандарын қорқытып, жақсы ат, жақсы қыз, жақсы ит, жақсы құстан көңіл еткенін қоймаған. «Ұлыққа білдірем!» десе, үрей ұшып отырған жұрт сұрағанын бере берген.

Түні бойы кірпік қақпай, таңды кеңеспен атырған Амантай, тан, атып, үй іші жарық болғасын маңайындағыларды көзімен шолса, ішінде Қожантай да отыр.

– Мына неме қайдан жүр?–деді ол ұнатпаған көзбен.

– Мені де көрсетті, «Итбайды өлтірді» деп,– деді Қожантай мүлгіп.

– Апыр-ай, ә?– деп, Амантай таңданған кескінмен таңдайын қақты.

Көкшетаудың уездный начальнигі: «келіп кетіңіз, тығыз жұмысым бар» деп шақырғасын Амантайлар жабылған күннің ертеңіне зерттеуші жүріп кетіп, содан төрт күнде оралды.

Амантайдың қолға тірі түскенін Қожантай арқылы естіген Елікбай Алексейге тамырлығын айтып, көп ақша берем деп, зерттеуші келгенше, не қылсаң да өлтіріп бер деп еді, қолға түскен адамды өлтіруге Алексей әрі заңнан аса алмады, әрі жауабында ішінде отырып, Амантайдың не қылған адам екенін білгісі келді.

«Халықты соңына ерте білді,– деп ойлады Алексей.

Ертегінің батырларындай-ақ қайрат көрсетіп арпалысты. Енді бұл жауап алғанда өзін қалай ұстар екен? Соны көрейін».

Зерттеуші Көкшетаудан қайтып кеп Амантайдан, оның серіктерінен жауап алғанда, Алексей ішінде отырды. Амантай орысша білмейтін еді. Оның сөздерін орысшылаған уез-дің тілмашы – Боқтыбаев.

Боқтыбаев Амантайдың сезін өзі айтқандай ғып аударды. Берген жауабында Амантай істеген ісінің ешқайсысынан танған жоқ. Барлы.қ жауабында ол екі жерде ғана шынын айтпады.

Біреуі – «Итбайды өлтірген жалғыз өзім,– деді ол,:– үйден өзім алып шығып, басын балтамен өзім шаптым. Бұл жұмысқа менен басқа айыпты адам жоқ».

– Мынау балта сенікі ме?–деп Темірбектің Итбайды шауып өлтірген балтасын зерттеуші сұрағанда:

– Менікі!– деді Амантай.

Зерттеушінің өте шұқшиып сұрағаны – Асқар болды. Оған Амантайдың берген жауабы:

– Бізге ере алмай қашып кеткен, содан кейін қайда кеткенін білмеймін.

Ботагөз мәселесінде де ол осыны айтты. Зерттеуші қысып та, өтініп те сұрап еді, «көргем жоқ, білгем жоқтан» танбады.

Күндізгі жауап сонымен бітіп, Амантайды қайта апарып қамағанда, үйде отырғандардан ол не айтып не қойғанын жасырған жоқ. Амантайдың жауабын естігеннен кейін, бастығы Бүркітбай боп ренжіді:

– Оның жарамаған екен,– деді олар Амантайға,– сені ақтап, жазаны біз тартуға жол еді. Ер азамат сенің, мыңға балап етегіңнен ұстаған адам ең. Сен жазатайым болсаң, елдің қабырғасы сөгіледі. Ал, біз – көптің біріміз.

«Жоқ, мен мойынға алайын», «жоқ, біз мойынға алайық» деген таласпен Амантай мен жігіттер біраз отырды.

– Енді болары болған,– деді кейбір ара төрешілер,– Амантай мойнына алып қойса, танғанмен оны тандырмайды. Олай болса тәуекел деп осы сөзге табан бекітіңдер. Бір жөні болар.