Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Алынбаған жігіттер қайда екенін білу үшін Асқар Қарамұрзинге сұрау беріп еді:

– Жігіт бермей, қатты к,ырғынға ұшырап, Қытай ауып кеткен ел – Жетісу облысындағы Үйсін-Дулат, Албан-Суан,– деді ол.– Одан басқа жігіт бермей әлі де соғысып жатқан Торғай елінің қазақтары.

– Бастығы кім екен?

– Амангелді Иманов деген дейді. Қырылып бітпей көнетін қалпы жоқ. Одан басқа жігіт бермей отырған Адай елі. Шет пұшпақтап границадан шығып кеткен азын-аулақ елдер болмаса, одан басқа халық жігітін беріп жатыр. Окопқа жігіт берген жалғыз қазақ емес. Түрікпен, Тәжік, Өзбек, Ұйғыр сияқты бұрын әскер қызметіне алынбайтын елдерден де алып жатқан көрінеді. Олар да басында көтеріліп, артынан көніпті. Жетісу мен Торғай және Ереймен елдерінен басқа патша жарлығына қатты қарсы шығып, қырғынға ұшыраған ел – қырғыз.

Қарамұрзиннің айтуына қарағанда қазақтан алынған жігіттердің бәрі окоп жұмысында емес екен. Біразы: Орал бойындағы заводтарға, шойын жолдарға, Петроград, Москва. сықылды үлкен қалалардың заводына орналасыпты. О.копта 50 мыңдай жігіт бар екен. Олар Минскі мен Варшава қалаларының аралығында істеп жатқан көрінеді.

– Маған не қызметті лайықтайсыз?– деген Асқардың сөзіне Қарамұрзиннің берген жауабы:

– Елден жөнелткен жігіттердің ішінен ауырып қалған адам көп. Оларды орналастыру міндетім деп білгенмен, жұмсайтын адам жоқтығынан Земгор жәрдем көрсете алмай отыр. Мына: Пермь, Вятка қалалары арқылы Екатеринбург қаласына шейін Солтүстік жолмен барып қайтқаныңыз жақсы болар еді.

Сезіктендірмейтін түрде Асқар Базарханның соғысқа көзқарасын сұрап қойып еді:

– Ол кісінің достары: кәдет партиясының мүшесі князь Львов пен меншебек Чхеидзе ғой,– деді Қарамұрзин,– кәдеттер де, меншебектер де соғысты жеңгенше созайық деген ұранға басшы боп жүр. Базекең солардың ұранын қолдайды. Сондықтан князь Львов Базекеңді өзіне – Земгорға орынбасар қып алды.

– Орыс дворяндарының арасында осы кісі бағалы-ау деп ойлаймын,– деді Асқар.

– Какжы. Кәдеттің цекасына шлен болу оңай емес. Оған орыстың светская интеллигенциясының қаймағы ғана мүше бола алады. Милюков, Гучков, Львовпен тең болғандықтан Базекең кәдетке мүшелікке ілегіп жүр. Выборгское воззваниеге 1907 жылы қол қоятын 17 кісінің біреуі Базекең емес пе? Атасын алсаң – хан тұқымы. Өзін алсаң – ғалым кісі. Сонысын, есептеспей қоймайды.

– Елден келген адамбыз, біз наданбыз ғой,– деді Асқар Қарамұрзинге,– сұрауды көп берді деп сөкпеңіз.

– Сұраңыз, сұраңыз!..

– Базекеңді бәріміз де аға көреміз, басшымыз көреміз. Меніңше осы соғысқа жәрдем бергеннен қазаққа тиер пайда шамалы сықылды. Пайдасыз іске белсене көмектесетін бұл кісінің не білгені бар?

– Ол жағы маған да мәлім емес. Бірақ Базекеңнің айтатыны: «Патшамыз Николай Романов: Поляк, Фин, Латыш елдеріне соғыстан жеңіп шыққасын бостандық берем деп уәде қылды» дейді. «Менің достарым Милюков, Львов, Родзянко маған: «сіздерге де бостандық әпереміз, соғысқа белсене жәрдем беріңіздер» деп айтады дейді. Үлкен саясаттың адамы ғой. Ол кісінің де бір білгені бар шығар.

Қарамұрзинмен екі-үш сағат кеңескеннен кейін, Асқар Солтүстік темір жол бойында ауырып-сырқап қалған жігіттерді орналастырып, мәліметін алып қайтуға мандат алды да, жүріп кетті.

2

Петроград пен Екатеринбург арасындағы қалаларда әр түрлі себептермен серіктерінен қалып қойған және жұмысқа орналасқан жігіттерді аралап, тиісті көмегін көрсетіп, Петроградқа декабрьде қайтқан Асқар, сол кезде Базарханның қалада жоғына тағы да қуанып, мандатын жаңартып, Земгордың Минскідегі бөлімінің қарауына кетті.

Бұл жолы да, ол Петроградта Смирновтың үйінде болып, «Минсікіде тұрады» деген Булатовтың адресін алды. Минскіге келе, Асқар тура Булатовтың үйіне түсті. Екеуі құшақтасып амандасқаннан кейін, сұрауына жауап күтіп, достық жылы кескінмен қараған Булатовқа, Асқар барлық жайын қысқаша айтты.

Ол күні көздері ұйқыға кеткенше, екеуі де өткен күннің тарихынан шыға алмады.