Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

– Мен өзім Петногиятқа қайтқайы жати едім, Земгойға докият беймек едім, зақсы келдің. Минскіде Сайымсақ миза Омаев бай. Ойнымда уақытса сой қаяды. Сен соған помоснік боя түй.

– Жақсы.

– Ендеше генеяй Петуховқа сояй деп записка бейейін. Базарханда: аты, фамилиясы, қызметі көрсетілген «именной» блокнот бар скоп, сонысын алып, жазғалы жатты да, насыбайын тастап:

– Генерал Петуховпен мен доспын, деді Асқарға,– соғыс алдында ол Псковтың граждандық губернаторы еді. 1913 жылы Петербургте болатын губернаторлардың жиылысында, губернатор болатын адамдардың тізімінің ішінде болғандығымнан мен де қатнасып ем. Сонда танысып ек. Содан дос. Князь Львов маған бір губернаға губернатор боп бар, мен министр Советінің бастығына жібер деп айтайын деп еді, мен оған «кейінірек болармын, әзірге отан қорғау жұмысында істегім келеді, Россияның алдында қызметімді көрсетіп, сыйымды содан кейін, соғыс аяқтағасын алғым келеді» деп жауап бердім. Ол менің бұл сөзіме алғыс айтты.

Меделхановтың мақтаншақтау екенін білетін Асқар, губернатор боламын дегенін мақтаны деп түсінді.

– Ғафу етіңіз!–деді Асқар, Меделханов запискасын жазуға айналғанда,– сіз менің фамилиямды білесіз ғой?

– Какжы! Менің памятым әзірге өзгерген жоқ, Асқар Досанов!

– Мен кәзір – Балапан Елемесовпін.

– Как так?!.

Асқар шынын айтты.

Көтеріліске көмекші болғандығы үшін ұрысқанда, Асқарға Базархан баяғы – 1913 жылы Асқардың тұтқын боп жер аударылуы туралы ешнәрсе айтқан жоқ еді. Үйткен себебі, ол жылы тұтқындалуына өзі көмектесуін білдіріп алармын деп ойлады.

Асқардың мынадай жасырынып жүргенін білген Базархан, оны ұсынып, қызметке жолдама беру түгіл, майданның саяси бақылау орнына айтып жаптырып қоюға бір ойлады да, тағы да «сынап көрейін» деген пікірге келді, «көнбей бара жатса, тізгіні қолда ғой».

– Жақсы, жазайын,– деді ол өзінің аты-жөні жазылған блокнотын қолына алып.

Базарханның запискасымен генерал Петуховтан Сарымсақ Омаровқа помощниктік назначение алған Асқар, майдан арасындағы жігіттердің ішінде ай жарымдай қызмет істеді. Тез жіберем деп кеткен Базархан, не себеп екені Асқарға мәлімсіз. Омаровты өзімен Петроградқа ала кетіп, содан тез қайтпады.

Бұл уақыт соғыстың қызу қарқыны бәсеңдеп, екі жақтың да әскері окопта аңдысумен жатқан кезі еді. Сондықтан, майданның аузындағы қазақ жігіттері кейін шегеріліп, қалың орманды отан әскерге жол салу, өзендерге көпір салу, кейінгі жақтан окоптар даярлау жұмысына түсті.

Асқар аралағанда жұмысшы жігіттердің халі өте ауыр екен. Ең алдымен – жататын жылы үй жоқ. Майдан маңындағы қалаларға әскердің өзі де сыймағандықтан қазақ жігіттері қазақ елдерінен жіберген киіз үйде жатады екен. Қыстың орта шені болғандықтан, күн көбінесе, үскірік суық. Жұмысының көбі жер қазу болатын жігіттер, қазатын жерлер қорысты, батпақты томар болғандықтан, бір кез шұқыса астынан су шығып, жұмыстан суға белшесінен малынып қайтады. Суға малшынып келген жігіттерге аяқ киімін, басқа да киімдерін кептіретін жылы орын жоқ. Сондықтан көп жігіт ауруға шалдығып өлген. Аяғынан ревматизм боп домалап жатқандар да аз емес. Оларды қарайтын дәрігер жоқ. Жүздеген аурулар, жұмыс кезінде мертіккендер дәрігердің жәрдемінсіз суық киіз үйде сарнап, зарлап жатады.

Тамақ жағы да өте нашар. Қырдан келген жігіттердің көпшілігі капуста, картоп сықылды астарды сүйсінбей, ара-тұра берген консерваларды арам деп жемей, ашығып қапты. Күндері жалғыз жанға қарағандықтан, олар кейінгі кезде мінген аттарына қастық қып, аттарының аяқтарын әдейі сындырып, сойып жепті. Бұл қулықты сезген армия бастықтары өлген атты жеуге бермей, қасақана көмдіріп тастаған екен, жігіттер қазып ап жепті. О да сезіліп қап, жігіттердің ішінен атылғандары болыпты. Бірақ оған қараған жігіттер жоқ. Ат өлтіру үдемесе кеміген жоқ. Асқар араласқан бастапқы күннің өзінде-ақ, «атты жемегенде не жейміз?» деп аттың аяғына әдейі бөрене құлатып сындырған жігітті ол көзімен көрді.