Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Мадияр Базарханды жас жағынан да, білім жағынан да, саясат жағынан да өзіне аға, жолбасшы көреді. Базарханның әрбір сөзі оған таласқа, талқылауға жатпайтын хадис сықылды. Базархан алдында ол үнемі әдеп сақтап, бірдемелерді сұрағаны, ақылдасқаны болмаса, ақыл айтуды өзіне ерсі көреді. Базархан туралы осылай ойлайтын Мадияр, Асқарға ашулануын көре отыра, ләм деп жауап қатпай, жүрісіне көзінің астымен ғана қарап қойып, қағазға шұқшия берді.

– Да, бұл тегін емес!– деді Базархан бір кезде тұра ғап, өзіне-өзі дауыстап сөйлеп,– мен енді мұның, тамырын жобаладым!

– Ало!– деді Базархан телефонды құлағына тосып,– полиция департаментын... его превосходительство... Господин Белецкийдің кабинетін!..

Белецкийдің, телефонына телефоны қосылған Базархан, оған қысқа сөзбен Асқардың мән-жайын айтып, арестовать етуін өтінді. Белецкий: «қайда тұрады?» деп Асқардың адресін сұрап еді, Базархан айта алмады.

– Табармыз!–деді Белецкий Базарханды жұбатып, дауысынан денесінде ашу барын сезіп.

Бірақ Белецкий ол уәдені Базарханның көңілін жұбату үшін ғана берді. Шынында Белецкийдің өз басында сол минуттағы ашу – Базарханнан әлденеше артық деуге болатын еді.

Артық болатын себебі: соңғы кезде жұмысшы көтерілісі күшейді. Завод, фабрикаларда, қала гарнизонының солдаттарының арасында, оқушылар арасында көтеріліске күшті даярлық жүріп жатқанын – ол сағат сайын, минут сайын біліп отыр. Соңғы кезде оның қолына түскен материалдар шпиондардың тіміскілеуімен тапқан өте құпия хабарлары емес, ашық хабарлар. Қайда не боп, не даярланып жатқаны қазір ашық. Көше-көшеге қаптап кеткен: «Жойылсын патша! Бітсін соғыс!. Жасасын бостандық!» деген ұрандар, жарнамалар. Қаланың көп жерінде революция жырларын айтып шулап жүрген топ. Оларды тыюға, ұрандар жазылған қағаздарды жоюға полицияның әлі келмей жатыр.

Ереуілшілерді басуға патшаның әмірімен қала гарнизонының начальнигі – генерал Хабалов та .қатынасады. Бірақ, оның ереуілді басуға жұмсаған солдаттары ереуілшілерді не атпайды, не ереуілшілер жағына шығып кетеді.

Хабаловқа да, Белецкийге де Николайдың бұйрығы қысқа: «Ереуілді тез тоқтатыңдар!» Бұл бұйрықты Хабалов та, Белецкий де орындамайын демейді. Бар ақылын, бар күшін сарып қылады, бірақ әлдері келмейді.

Ереуілді баса алмай, февральдың 17 күні түні бойы кірпік қақпаған Белецкий февральдын, 18 күні Асқар туралы тағы да звонить еткен Базарханға ренжіді.

– Борис Николаеч!–деді Базарханға,– сіздің жаңа ғана Америкаға келгендей сөйлейтін себебіңіз не?

– Неге олай дейсіз?

– Қалада неше мың Досанов, қатты сөз былай тұрсын, қатты қимылға кетіп жатқанын сіз білмей отырсыз ба?

– Балам!–деді Базархан,– оларды тыю керек. Тыйылуға тиісті көп бұзықтың біреуі – Асқар Досанов, ол мемлекетке залалды кісі.

– Ну... ладно!..– деп ашуланған Белецкий трубканы іліп қойды.

Белецкий Базарханды жақсы білетін еді, есептесетін де еді.

16 жылдың декабрінде кадет партиясының съезі болып, мемлекет билеудің конституциясы монархия жолын тез іске асыруды талап еткен еді. Съезде Базархан да болған. Бұл қаулыға патша: «Анархиямен қатты күресіп жатқан кадеттің мұнысы қалай?» деп ренжігенін Белецкий біледі. Белецкийдің өз басы конституциялы монархияға қарсы. Оның ойынша – монархия бұрынғы қалпынан түлемеуге тиісті.

Кадеттің сол съезі ойына түскен Белецкий, Базарханның Досанов туралы екі рет айтуын «болып жатқан уақиғаға жеңіл қарағандық, я тілектестік» деп, көңіліне қатты ауыр алды.

Забастовка тоқтатылған соң,– деп ойлады Белецкий,– Меделхановтың бұл аяқ алысын тексеру керек!»

Бірақ забастовка басылмады. Февральдың он сегізінде ашық ереуілге шыға бастаған жұмысшылардың саны 23 февральда тоқсан мыңға жетті. 24 февраль күні 200 мың болды. 25 февраль күні Петроградтың барлық завод, фабрикасы тоқтап көтеріліске қатынаспаған бір жұмысшы болған жоқ.