Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Бір күні бір топ адамның ішінде Ботагөз бен Кузнецов келе жатыр еді, алдарынан: шудасы желкілдеген, өркештері тікірейген семіз қара бура кездесті. Бураның үстіне ауыл өрмекшілері тоқыған алаша жапқан, еркеш үстіне шалқасынан киіз үйдің шаңырағын орнатып, шаңырақтың, төңірегін киізбен қоршаған, өркештің екі жағына бумалар теңдеген; шаңырақ үстінде бір шал, бір жемпір, бір қыз, бір жігіт отыр, бәрі де ауылша сәнді киінген. Бураның ноқтасың бидасынан ұстап, қалпақты европаша киінген біреу жетектеп келе жатыр, оның қасында да, бураның екі қабырғасы мен артынан да қалаша және ауылша киінген әйел-еркегі, кәрі-жасы топталған адам. Шаңырақ үстінде отырған адамдар кезек-кезек қолдарын бұлғап, бар дауыстарымен:

– «Жасасын алашорда! Жасасын алаш автономиясы!»–деп айғайласады.

– «Алаш» дегені не?

– Қазақша ол не деген сөз?

– Білмеймін.

– Мен де білмеймін. Бірақ жақсы сөз емес. Жақсы емес екенін кеше сөйлеген сарындарынан байқағам. Кузнецовтың сөзіне құлағын тама тосып, көзі бурада болған Ботагөз, шаңырақ үстіндегі адамдарға тесіле қараса, қазақша киінген жас жігіт – Сарыбас! Бураны жетектегенге қараса – Құзғынбаев!

Бураны қоршағандар шығысқа қарай жүріп, слободкадағы мешіттің алдына тоқтады.

Мешіттің кең қорасының іші, есігінің алды топырлаған адам екен, араларында бірнеше европаша киінген қазақ жігіттері және сәлделі молдалар.

Түйенің үстіндегілер түскен кезде, молдалардың ішіндегі сақалды біреуі мешіттің есігіне шығатын басқышпен жоғары көтерілді де, оң жақ қолымен оң құлағының ұшын ұстап, дөрекілеу, қырылдаған дауыспен азан айтты.

Азаннан кейін Құзғынбаев митинг ашып, сөз сөйледі.

– «Ақ түйенің қарны жарылды», алла алаш баласының көзін ашты, хұррият болды,– деп бастады ол сөзін. Содан кейін алашорда комитеті құрылғалы жатқаны туралы, алашорданың саяси мақсаты туралы қысқаша баяндады, оның сөзін Ботагөз Кузнецовқа түсіндіріп тұрды.

– Сөз қазақтың жас зиялыларының біреуі, қазақ халқын сүйетін ақ жүрек, жас учитель азаматымыз Сарыбас Итбай ұлына берілді!– деді Құзғынбаев өзі сөйлеп боп.

Ботагөздің құлағы селт ете қалды. Сөйлеуге жоғары шығып, басынан бөркін алған Сарыбасқа Ботагөз қадала қарай қалды. Сөйлерден бұрын Сарыбас айналасып көзімен шолғанда, Ботагөз ұшырай кетті. Ботагөздің шұқшия қарауына дәті шыдамай Сарыбас теріс айналып кетті.

– Азаматтар!–дап бастады Сарыбас сөзін,–бостандық бізге оңай келген жоқ, біз оған қиыншылық арқылы, талай ардақты адамдарымызды соның жолында құрбан қылу арқылы әрең жеттік. Бостандық күресінде азап көріп, құрбан болған ардақты адамның біреуі – менің әкем марқұм– Итбай Байсақалов.

– Жалған!.. Өтірік!..– деген ащы дауысының қалай шығып кеткенін Ботагөздің өзі де сезбей қалды. Оның дауысы көптің көңілін бөліп, көзі көргендер таңдана қарап, көрмегендер: «Ол кім? Қайда?» деп шулап, көрмек боп анталаған жұрт, тоғысқан қойдай үйме-жүйме боп, бірін-бірі басып кете жаздады.

Дүрліккен жұртты тоқтата алмай Құзғынбаевтың даусы қарлықты. Сөзін ешкім тыңдамаған Сарыбас аңырып тұрып қалды.

– Маған сөз!.. Маған!..– деді Ботагөз айғайлап.

Бұл топтың ішінде орыс әйелдері болмаса, қазақ әйелінен ешкім жоқ еді. Сондықтан, Ботагөздің сөз сұрауын таңсық көрді ме, болмаса аты-жөнін білді ме, әйтеуір, бір топ адам:

– Сөйлесін!–деп шуласты.

«Сөйлесін» деушілердің дауысы тұтасырақ, қалыңырақ шықты.

– Енді неғып тұрсың?–деді Кузнецов Ботагөзге,– шық, жоғарыға!.. Жақсылап сөйле!..

Ботагөз қоршаған қалың топты кимелеп, Сарыбас тұрған биікке шыға келді де:

– Жолдастар!– деді айғайлап.

«Жолдастар!» деп бастаған Ботагөз ағын судай ақтарыла жөнелді. Бұдан бұрынғы бір митингіде Ботагөздің аузына сөз түспей, бойы дірілдегенін көрген Кузнецов, мынадай суырылып сөйлеуін көргенде, өз көзіне өзі сенбеді.

Ботагөз ұзақ сөйледі. Ұнатпаған азшылық тарап кетті. Ұнатқан көпшілік орнынан қозғалмады.