Елдің халінен Асқардың байқағаны: ауылдағы әкімдердің көбі соңғы кезге шейін байлар боп келген екен, жуық арада уездік Совдеп сайлау шақырып, болыстық және ауылдық ревкомдарға кедейлерді, әсіресе, майданнан революциялық рух әкелгендерді отырғызыпты. Өздерінен әкімдік кететінін көрген байлар уездік Совдептің өкілдерінің көзін бояп, өздеріне жағымды, тілін алатын, құйыршық, пысықша кедейлерді ревкомға сайлатыпты. Ондайлар сайланған жерде кедейлердің үкіметке тартатын алым-салығы әлі баяғыдай. Байлардың көбі әдіс-айламен салық төлемейді. Малын жасыру байларға салт болған: төрт түліктен мыңдаған қарасы бар байларды болыстық ревкомның тізімінен тексерсе, ондаған ғана мал жаздырған, әйтпесе, о да жоқ, бірнеше байлар болыстық ревкомның тізімінде қу кедей!.. Елде анархия күшейген. Ұрлық-зорлықтан аяқ алып жүргісіз. Қалың мал, көп қатын алу үдемесе бәсеңдеген жоқ. Параның жолы ашық. Ауылдық, уездік әкімдердің біразының қиянатынан аяқ алып жүргісіз.

Елді аралаған Асқар, Ботагөзді қуып жете алмай, айдан артық жүріп Н...ға келсе, асығыс бір қызметпен Ботагөз тағы елге шығып кетіпті. Асқардың келгенін естіген ол оған былайша хат тастап кетіпті:

«Мұндай зор қуанышта адамның аузына сөз түсе ме? Не жазарымды да білмей отырмын. Мен командировкаға кеткенде келіпсің, елге шығыпсың. Ұғам! Міне, командировкаға қайта шығуға тура кеп отыр. Сен мені қуып жете алмадың. Мен сені қуып жете алам ба, жоқ па? Әлде, сен мені қууға қайта шығасың ба? Әлде, өстіп, кезек қуысып, көпке шейін кездесе алмай жүреміз бе? Осынын, өзі тамаша емес пе, Асқар? Біз не деген бақытты адамбыз!..

Жолығуды тілеген – Ботаң!»

Алма-кезек бірін-бірі сонарлап қуған Ботагөз бен Асқар екі айдан артық уақытта Н... қаласында жолықты.

ҮШІНШІ БӨЛІМ

КҮН КҮЛІМДЕГЕНДЕ

БІРІНШІ ТАРАУ

ШІЛДЕХАНА ҮСТІНДЕ

1

Н... қаласындағы Совдеп жиналысынан таң біліне қайтқан Асқар пәтер үйінің алдыңғы бөлмесінің терезесін тырсылдатып шертіп еді, сақ ұйықтайтын үй иесі әйел әуелі терезеден үңіліп қарап, Асқарды таныған соң, басына шәлісін бүркеніп, есік ашты.

Үй иесі – қартаңдау келген татар әйелі еді. Аты Салиха. Ері, бала-шағасы жоқ. Малы, істейтін кәсібі жоқ. Бар күн көрісі – тергі бөлмесіне пәтерші жіберіп, соның ақысын қорек ету. Н... келгелі Ботагөз осы үйде пәтерші. Жақын арада Омбыдан тағы да командировкаға келген Асқар дағдысымен осы үйге түскен.

– Нишік бик киш қайттың, ұлым?–деді Салиха.

– Ішләр болды, әнкей.

Салиханың үйінде терезенің сыртқы қақпағы болмайтын. Терезеге шұбар сицадан шаршау ғана құрылатын.

Асқар ептеп басып төргі бөлмеге кірсе, Ботагөз шырт ұйқыда жатыр екен. Таң сәулесінен үйдің іші бозамықтанып қалған. Шалқасынан жатқан Ботагөздің ашық бетіндегі секпілдері айқын көрініп тұр... Жүкті болғанын Асқардан бастапқы кезде ұялып жасырып жүрген Ботагөздің сырын осы секпіл ашқан.

Даладан сусап кірген Асқар аяғын ұшынан басып ауыз үйге қайта шықса, Салиха жатып қалған екен.

– Нәрсе кирәк?– деді Салиха басын көтермей.

– Сусадым.

– Нәрсе ішәсің?

– Су болса жетеді.

– Алып бирим әлі.

– Өзім алып ішем, әнкей. Қайда тұрғанын айтсаңыз болғаны.

– Самауырда.

Самауырдың салқындаған суынан Асқар екі шәшке ішті де:

– Әнекий?–деді ояу жатқан Салихаға,– Ботагөз қашан ұйықтады?

– Ей, мискин!– деді Салиха,– яшләр бит. Сізіні килін күп ойли. Сіз киткәш юқлами ул.

– Қашан жатты?

– Китаплар оқып отырып, мінә әтәшләр қышқырғаш қына юқлады.

Асқар төргі бөлмеге қайта кірді. Ол бөлмеде кереует біреу ғана болғандықтан Ботагөз төсекті жерге салатын. Асқардың Ботагөзді оятқысы келмеді де, үстіндегі шолақ сары тонын басына жастап, ілулі тұрған солдат шинелін жамылып, етігін ғана шешіп, үстінде киіз ғана жатқан темір кереуетке қисая кетті.

2

Таң сібірлей көзі ілінген Ботагөз біреу ақырын түрткендей болғанға оянып кетсе – қасында жан жоқ. Кереуетке қараса – Асқар ұйқтап жатыр.