Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Мадиярдың ақыл қазығы Базархан еді. Базархан дінге сенбейді, бұл жақтан Мадияр оны іштей ұнатпайды; бірақ өзінен кеп оқығанға сенетін Мадияр Базарханды «дүнияда білмейтін ғылымы, болжамайтын мәселесі жоқ» деп санайды.

Патша түскенде Петроградта тұрған Мадияр, бұл хабарды ести сала, зәресі кетіп, жүгіріп Базарханға барды, алқынған қалпымен: «мына сұмдықты естідіңіз бе?» деп, естіген-білгенін айтты.

– Осылай болуға тиіс, бұл көптен күткен оқиға!– деді Базархан.

Базарханнан мұндай сөзді естімеген Мадияр: «енді үкімет билігі қандай болады?» деп сұрады.

– Республика!– деді Базархан.

Өз сенімінде конституциялы монархияны қолдайтын Базархан, саяси халді болжай кеп, «Россия моиархиясы енді оңала алмайды, Россияда енді республика болады» деген қорытындыға келген еді. Сондықтан кадет партиясындағы достары: Милюков, Чернов, Шелгунов, Львов, тағы басқалары, Николай Романов тақтан түскеннен кейін, таққа «не Николайдың баласы Алексейді, не ағасы Михаилды отырғызамыз» дегенде: Бұларыңыз әурешілік,– деген еді Базархан,– Россияға енді монархия жоқ. Россия енді: Англия, Франция, Италия жолымен кетуі керек, Россияға ендігі қажет үкімет – буржуазиялық республика».

Мадиярға осы ойларын ұғындырған Базархан «қазақтың ендігі күйі не болады?» деген оның сұрауына:

– Россияда буржуазиялық республика болады, қазақ елі сол республиканың вассальдық бір мемлекеті болады дейді, алашорда партиясын ұйымдастырудың, алашорда автономиясын құрудың қажеттігін айтты.

Кешікпей Базархан: «мен кадеттен шықтым» деп, газетке мақала жазды да, алашорда партиясын құруға кірісті. Базархан да, Мадияр да Петроградтан Орынборға қайтты, алашорданың автономиялық орталығын олар уақытша Орынборда тұрғызбақ болдық.

Алашорданың облыстық және жалпы Қазақстандық съезі шақырылды. Съезде Базархан бастаушының бірі болғанмен, Мадияр онша жарқырай қойған жоқ, ол алашшылдардың қоңырқайлау қатарынан ғана орын алды.

Съезінің негізгі бір мәселесі большевизмге қарсы шығу болған алашорда, съезден кейін қолдағы күштерін жер-жерде алашорда комитетін құруға бөлді. Сонда, Мадиярдың сыбағасына Н... қаласы тиді.

Мадияр өз ойында «қазақ халқы мені біледі, мен олардың арасында өтімді, беделдімін» деп санайтын еді. Сондықтан Орынбордан Н...ға аттанғанда ол: «алашорданы тез құрам, алаш милициясын тез ұйымдастырам, Совдепті тез құртам» деген сенімде болды. Н...ға келе, Мадияр бұл ойларын іске асыра алмады. Алашорданың уездік комитетін ол құрған болды, бірақ «комитет» дегенінде үркердей азғана алашшыл оқығандар болмаса, еріп жатқан көпшілік жоқ. Ауылдың байлары, аталықтары: «біздің тілегіміз алашорда» деседі, бірақ олардың ең көп беретін күші – мал ғана, жаннан берер күші жоқ. Мадияр «алаш милициясын құрамын» деп елге талай рет шықты, талай жиылыстар жасады, бірақ өз берер адамы жоқ байлар, халыққа: «беріңдер, сұраған азаматтарын! Тартынбаңдар!» деп көсемсігенмен, ол сөзді жел болмаса, ел тыңдаған жоқ. «Милиция жасау» ойы әлденеше рет іске аспаған соң, Мадияр қалжырады. Жоғарғы жақтан, әсіресе Базарханнан: «түк бітірмедің! Қолыңнан іс келмейтін топас болдың!» деп күнде ұрсып хат келеді, оған Мадияр намыстанады да, ашуланады да, бірақ «күш қазандай қайнайды, күресуге дәрмен жоқ». Егер, казачий совет қолтықтамаса, қанша намыстанғанымен, Н...да алашорда комитетін сақтап тұруға мүмкін емесін Мадияр жақсы біледі.

Мадияр осылай іштен қапа боп жүрген кезде, апрельдің аяғында Омбыдан Сарыбас келді.

– Жақын арада Россияда переворот болғалы жатыр,– деп келді Сарыбас,– оны чехословактардан құрылған корпус бастамақ. Бұл переворот Самара мен Омбы арасында бір мезгілде өтпек. Қызылжар мен Омбыдағы біздің адамдар чехтарды күн сайын күтіп отыр. Облыстық алашорда комитеті мен Сібірдің уақытша үкіметі ақылдасып, болашақ переворотқа әзірлік жасау үшін жер-жерге кісі жіберді, маған осы қалаға бар деді. Қызылжар мен Омбы алынған күні облыстық комитет жер-жерге телеграммен хабар бермек.