– Съезге шонжарлар жүретін әдеті ғой. Кедей съезден не алады?

– Жоқ, олай емес, Совет өкіметі келсе, съезге шонжардан біреуді де кіргізбейді, ылғи кедей ғана қатынасады.

– Кедей съезден не алады?

– Съезде кедейлер өкімет сайлайды. Ол өкімет кедейдің жоғын жоқтайды.

– Жоқтағанда не береді?

– Жер, суға кедей ие болады. Кедейді жейтін байларды, болыстарды Совет өкіметі кедейге жығып береді.

– Алашорда ұзаққа бармайтынын қайдан білесін?

– Оны мен әулиелікпен біліп отырғам жоқ. Алашорда азғана байды жақтайды. Кедейге олардан жақсылық жоқ! Халықтың көпшілігі кедей. Сонда көп жеңе ме, аз жеңе ме?

– «Көп қорқытады» деген мақал бар. Көп жеңуін жеңеді ғой. Бірақ мыналар мылтықпен жеңбесе.

– Кедейде мылтық жоқ па?

– Қайда, ол мылтық?

– Ол мылтық Совет өкіметінің, Совет әскерінің қолында.

– Олар қайда?

– Ресейдің көп жері Совет өкіметінің қарауында. Олар соғысып, жеңіп, бері қарай келе жатыр.

– Мыналардың қызылдарды қырып тастадық, советті құртып жібердік дейтіні қайда?

– Өтірік айтады! Дұшпан солай демей не деуші еді?

– Әй, Ботагөз,– деді Асан серпіліп,– оқымаған да бір, соқыр да бір. Біз түк білмейміз. Сен әйел де болсаң оқығаның бар адамсың. Мына алашордаға сен Асқарды ұстады деп те өшігетін шығарсың. Ол өз алдына тұра тұрсын, өшігетін жолың бар, бірақ сен оны қоя тұрып, маған шыныңды айтшы: Совет өкіметі құрып кетпеуі анық қой?

– Анық!

– Совет жеңіп келе жатқаны рас па? Өз шыныңды айтшы! Мадиярға өшіккендіктен айтпа!

– Не деп қарған дейсің?

– Қарғанбай-ақ қой. Сенем. Егер бұл сөзің, рас болса, жұрттың солдат беретін не ақысы бар?

– Бермеу керек, бергізбеу керек. Көп «бармаймын» деп отырып алса, түк те қылмайды. Болыстар, байлар береміз дейді. Бірақ орда съезінде «солдатқа баратын жігіт орнына кісі жалдап жіберуге ерікті» деп қаулы қылған.

– Ойбай-ау, ол баяғы прием жылында болған жұмыс қой. Ол байларға қолайлы қаулы. Байлар баласын алып қалады да, орнына кісі жалдап жібереді. Жалданатын кедей. Жоқ, оған кедей көне қоймас! Ана жылы кедейдің аузы күйген. Енді кедейді алдай алмас!

– Үйде отырып күйінгенмен болмайды,– деді Ботагөз Асанның бетін, ішкі сырын көргесін,– алдын ала қимылдап, жігіт бермеуге тырысу керек. Ол үшін жігіттердің арасына сөз жүгірту керек.

– Ол оп-оңай. Осы елден приемға ілігіп акопқа барып қайтқан жігіттен бұған бір жігіт те көнбейді. Көндірмеудің міндетін мен өзім-ақ алам. Басын бастап берсең, ар жағын ел ішінің өзі де таратып әкетеді.

– Асан, сен бұған ыстықтай сұғынба!– деді Ботагөз.– Егер солдат берме деп ашық атқа мінсең сені Совет өкіметін жақтады деп алашорда жаптырып тастайды.

– «Жаптырады» деп өлімге айдағанына бара береміз бе?

– Солдатқа кісі бермейік деген хабарды астыртын тарату керек. Бұл жұрттың қышыған жеріне тиетін сөз. Тез тарайды. Және солдат бермейді де.

– Оның да рас екен.

4

Байтөбет аулында солдат алу туралы болған алашорда адамдарының жиылысына 22 болыстың халқы қатысты. Жырақ жерден келгендердің көпшілігі би, болыс, ауылнай, ақсақал, атқа мінер, жабайы халқы қатынасқан – жақын болыстар ғана. Бірақ бұл жабайы халық шақырумен келген жоқ. «Солдат алады» деген хабар естіген соң өздері келді. Алашорданың атап шақырғандары – беделді ақсақалдар, би, болыстар ғана еді.

Омбыдан және Н... қаласынан келген алашорда оқығандары жиырма шақты адам. Мойны алыс жердегі болыстардан келген би, болыс, ақсақалдар үш жүздей адам.

Міне, осы үш жүз жиырмадай адамды сый қонаққа есептеп, аулының үстінде жиылыс болған Байтөбет, өзге байлардан жалғыз-ақ көмек сұрады. Ол – тігетін ақ үй.

– Өзге расходын өзім көтерем,– деді Байтөбет,– әруақ шақырып, атымды атап келгесін, азар болса бір базардан алатын пайдам кетер, бір жылғы төлім кетер.