Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

– «Азғын елдің түбіне тақсыр жетер» дегендей,– деді ол сөйлескендеріне,– «тақсыр-тақсыр» деп болдық қой. Тоғытқан қойдай соғысқа айдап апарып, кедейдің балаларын оқығандар мен байлар ана жылы бір қырған. Со да жетер. Солдат бергісі келсе байлар мен болыстар өз балаларын берсін. Олар да солдаттың дәмін татып көрсін, қалай болар екен. Ал, кедей атаулы бір жігіт бермеу керек, білгенін қылсын! Не қылады дейсің? Түк те қылмайды.

«Түк те қылмайдының» артынан Асан кеңестеріне: «осылардың арты бос көрінеді» деп те қойды.

– Оны қайдан естідің?– дегендерге:

– Өздері айтып отыр. Күбірлеріне құлақ түріп жүрмін. Өздерінде зәре жоқ. «Тәйт!» десе үркейін деп үрейленіп отыр. Сөз түрлеріне қарағанда, қызылдар жақын жүр ме деп ойлаймын.

Даладағы жұрттың арасында «солдат бермейміз!» деген сөзден Мадиярдың хабары болған жоқ. Болысқа, атқа мінерлерге сеніп қалған олар, елдің тұтқасы қолымызда деген сеніммен, керекті жұрт жиналғанша жата берді. Байтөбеттің тамағына да, сөзіне де тойды. Байтөбет сөзін ел екі қылады деген ой олардың басына кірген жоқ.

Жиылыс ашылған күні, күн әрі жел, әрі аздап сіркіреген жауын еді. Күн ашылуына қараса: бұлт түрінен бір жұмаға созылатын ақ жауын болатын белгісі бар. Сондықтан Мадияр жиылысты ашып, салқын ауаға бүріскен жұртты өзінің ық жағына отырғызып, бір сағатқа жақын сөз сөйледі.

Оның сөзін жұрт онша құлақ қойып тыңдаған жоқ. Ең алдымен алашорда сенген байлар мен беделді ақсақалдардың өздерін шала тыңдады. Олардың шала тыңдауы солдата қарсылықтан емес, «сөйлесін, сөйлемесін, әйтеуір берілетін солдат қой» дегендіктен еді.

Мадиярдан кейін оның серіктерінен бес-алты жігіт сөйледі.

– Кәне, не айтасыңдар, халық?– деді Мадияр, бұйығып отырған жұртқа.

– Не айтамыз?– деді алдыңғы қатарда отырған болыстар, ақсақалдар,– ел боламыз деп жатқан азамат болса, «ел» деген елі біз болсақ, сұраған салдатыңды береміз.

– Осыдан басқа сөз жоқ па?– деп Мадияр масаттанған кескінмен жан-жағына қарап тұр еді.

– Менде сөз бар,– деді бір жігіт түрегеп.

– Сөйле!– деді Мадияр.

– Сөйлесем – сөз қысқа. Салдатқа бармаймыз!

– Неге?–деді Мадияр қабақ түйіп.

– Біз бір рет барғамыз – сол жетер!

– Қашан?–деді Мадияр тесіле қарап.

– 16 жылы?

– Ол патша заманы. Онда бармаймын деуін, жол. Ал мынау солдатқа барсаң – өз еліңді қорғайсың.

– Кімнен?

– Балшабектерден.

– Олар кім?

Мадияр жамандай түсіндірген болды.

– Егер менің басымда еркім болса,– деді жігіт,– мен салдатқа бармаймын. Өзге жұрт өзі біледі.

– Мынау не оттап тұр, бірліктен шығып, бармасаң сен бармайсың, өзге барады!– деп болыстар, ақсақалдар жігітке дүрсе қоя бергенде...

– Баратын кім?– деп көпшілік араның ұясындай ду ете түсті.

«Мен бармаймын!» деп айтуын айтқанмен, «өзге айта ма, жоқ па?» деп сасқан жігіт, көпшілік ду ете түскенде, қуанып кетті.

У-шу, азан-қазан дауыстан алашорда оқығандарының басы қатты. Айқайлап та, қолдарын көтеріп те шуды олар тоқтата алмады.

– Бізде осыдан басқа сез жоқ!– деп көпшілік орнынан ду түрегеп, аттарына міне-міне тартты. Сол шауып кетіп бара жатқан бір топтың ішінде Асан да бар еді.

– Жігіт екесіңдер!– деді ол, қасындағыларға,– айтқан жерден шықтыңдар!

– Е, шықпағанда қалай?–десті жігіттер,– сенін, көңіліңе сыйғандықтан емес, әркім қара басы үшін. Ана жылы байлар бізді бір сатқан. Енді неге сатылайық.

«Көнбегеніміз жақсы болды!» деген дабырмен топ жігіт қиқу салып, далақтап жарысып кете барды.

Жиылыс ашардың алдында халықтың көптігіне Мадиярдың көзі сүрінген еді. Оған ол қуанған еді.