Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

– Итіме ине салған сен деп Итбайдың баласы Ерғазы школдан қайтқан баламызды аттың бауырына алып сойып, таяқ ұшына тиіп, балам айдан артық жатып, елді. Оның құнын сұрап отырмыз ба?– деді алтыншы.

– Қарындасыңның, қойнына апармадың деп, Ерғазы жалғыз құнан өгізімді ұрысына шығарып берді, біліп отырып түк қыла алғамыз жоқ,– деді жетінші.

– Ондайды тере берсе, үш жылғы еңбегіме бір тиын бермей шығарды,– деді сегізінші.

Әңгіме көбейді. Аузы ашылған жарадай, аржағынан неше түрлі зардаптар, сарсықтар тынымсыз ағып жатқанына Асқар таң қалды.

– Рас-ау,– десті әркімдер,– осыны тексеретін ұлық бар ма екен?

– Неге болмасын! Осында жанарал келеді деп жүр ғой, шулап айту керек соған.

Амантайдың ойы да Асқарға жері туралы арыз жаздыру еді, мұңдарын айтып, қара қарғадай шулаған көпті көргенде есі шығып кетті.

Мұндай шағымдардың Асқар бұрын да мыңын естіген еді. Талайлардың өтінішін орындап, ол үкімет орындарына арыздар да жазып берді. Бірақ ол жазылған арыздардан нәтиже шыққанын Асқар көрген емес. Арыздардың көбі жауапсыз қалады да, бірен-сараны ғана ауылдағы үкімет сайлаған билердің қарамағына келіп түседі. Билердің сыры мәлім: кім пара берсе, соның ісі жөн. Параға шамасы келмейтін нашардың шағымы ешуақытта оңға баспайды. Бірен-саран жұмыстарды орыстан тағайындалған мировой судья қарайды. Онда да алым-пара! «Биге бара берме, пара бер» деген мақал бар. «Сол рас сөз!–дейді Асқар,– параның заманы данышпан айтқандай, азулыға бар заман, азусызға тар заман!»

Үкімет орындарына арызды жаза-жаза көңілі осылай қайтып болған Асқар:

– Мен арыздарыңызды жазуға ерінбес ем,– деді, Кенжетай үйіне жиналған көпке,– егер соны тыңдайтын ұлық болса (ол қатты күрсінді). Амал нешік, арыз тыңдайтын үкімет әлі құрылған жоқ!

– Ойбай, енді!–десті көпшілік шулап,– ауылдың ұлығы жұртты күнде бақыртып таласа, жоғарғы ұлық арызды тыңдамаса, сонда, ел не болғаны?!. Қайда барып күн көреді?..

– Мен оны білмеймін!

5

Амантай Итбай ауылына біреудің шанасына мініп кетті.

Қонағасы жағынан күйі бапты болмағандықтан қобалжып отыр ма деп ойлаған Ұлберген:

– Қон, нағашы? Түнде қайда барасың?–деді оған.

– Ишанның зікіріне түсейін деп едім, баяғы өзің білетін басымның сақинасы әлі жазылған жоқ еді. Зікірден кейін қайтып келемін.

«Ишанның зікіріне Итбайдың бір ағаш үйін кешке қарай босатады», деп естіген Амантай.

Амантайды шанасына мінгізген адам, шет ауылдан келген сырқат біреу еді.

– Өткен жылы,– деді ол былай шыға беріп Амантайға,– үскірік боранда адасып далаға қонып, содан өкпеме бір зақым жабысып еді, айықпай қойды. Бақсы-балгерді тегіс өткердім. Талай дәрі де іштім, малмен де емделдім, бір де бір сәті түспеді. Жалғыз жігіт ем. Ишаннан жәрдем бола ма деп келем!

Сырқат кісіні жөтел буып, одан артық, кеңесе алмады. Асқар Итбай ауылына Амантайдан бұрын қайтқан еді, ондағы ойы – аздап тынығып алып, кешке ишанның зікіріне қатынасу.

Асқар дінге сенбейтін, ишанды, молданы жек көретін. Сөйте тұра оның зікіріне қатынасуға ойлау себебі: бұрын «зікір» дегенді естігені болмаса, өз көзімен көрмеуі, сондықтан бұрын көрмеген зат таңсық сияқтануы еді. Кенжетай үйінен пәтеріне кеп, аз қалғып дем алған Асқар оянып сағатына қараса, сағат түнгі тоғыз боп қалған екен. Зікір осы шамада басталмақ та, бірақ бастала қоймағанын Асқар біледі, өйткені, мектепте оқитын, естияр – Сағит дейтін бала, зікір болатын үйді бақылап жүріп, зікір басталарда Асқарға хабар бермек болған. Сағит әлі келген жоқ.

Мызғудан миы зерігіп қалған Асқар кереуетінен тұрып, беті-қолын жуынып тысқа шықса, іңірде ашық аспан бұлттанып солғындау жел тұрып, аздап қар жапалақтап тұр екен. Ол зікір болатын үйдің алдына келсе, есік алды сыңсыған шаналы ат; қақпағы ашық терезенің біреуінен ол сығалап еді, үй лық тола адам; ишан көрінбейді.