Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Шу мен қою қараңғылықтан Асқардың басы айналды, жүрегі лоблып, құсқысы келді. Одан артық отыруға дәті шыдамаған Асқар, «естісе естісін» деген оймен ишанды дауысын шығара бір боқтап, жолындағы жұртты баса-көктей, сүріне-қабына, жобасымен есікке әрең жетті де, есікті ашып тысқа шықты. Ол кезде, манағы әлсіз жел күшейіп, мана ұшқындаған қар, енді борай, қалың жауып, дала алай-түлей сұрапыл екен.

Асқарға бұл сұрапыл – қайғылы халықтың ышқына алған демі сияқтанып кетті.

БЕСІНШІ ТАРАУ

КҮТКЕН ГУБЕРНАТОР

1

Бүркітіне бірнеше қоян ілдіріп түс ауа ауылына беттеп, соны қардан жолды қиып алуға келе жатқан Амантай алыстан бір көсем аттыны көрді. Жолаушының жүрісі асығыс, аттары шапқынмен келеді. Амантай «бұл кім екен?» деген оймен жортып барып алдынан тосайын деп еді, маңайлап ұшып жүрген бүркіт шақырғанына келе қоймай, жолдан қырындап кетті.

Жолды қиғаштай ұшқан бүркіт, біраздан соң шырқап биікке шығып алды да Амантайдан шақырымға жақын жерде шаншыла темен қарай құлдырады.

– Тіфе-тіфе!– деді Амантай, астындағы атын тебініп, сүріне-қабына шоқытып,– қанды басың бері тарт!

Қан сонар болғандықтан Амантай аңға таң біліне шығып, астындағы аты босаңси бастаған еді.

Сондықтан ат Амантайдың алып ұшқан көңіліне серік болмай, аяғын аттаған сайын күртікке сүрініп, бүркіт түскен орынға зорға жетті.

Бүркіттің басып жатқаны қарсақ екен. Аң алғанына масаттанғандай болған бүркіт, иесі аттан түскенде қарсақты тастай беріп, секіріп барып саржан бойы жерге қонды.

Амантай қарсақтың қасына келсе: аузын аңырайта ашып, иегін әлсіздеу қағып жатыр, тырнақ кірген көзі ағып кетіпті. Өлгелі жатқан қарсақты Амантай қалақпен бір беріп, артқы аяғынан көтерсе, белдемесі омырылып қалған екен.

Бүркітіне жемді қайтар алдында ғана жегізетін Амантай, қындағы кездігін суырып алды да, қарсақтың оң жақ қолының, бауырының терісін іреп, төсін сөгіп, жылыдай жүрегі мен бауырын жұтқызды. Содан кейін ол етінің жұмсақ жерлерінен бір-екі кесегін қылғытты. Оған разы болған бүркіт, терісін сыпырып жатқан қарсақтың етіне ұмтылмай, тұмсығын қанатына үйкеп отырған орнынан қозғалған жоқ.

Амантай қарсақты сойып болып, терісін қанжығаға байлағалы атына қарай жүргенде, көзіне жол үстінде тоқтап тұрған манағы шаналы түсті. Шанада біреу түрегеп, қолын бұлғап тұр.

Бүркітті балдаққа қондырып, шаршаған атының жалқау аяңымен ілбіп отырып Амантай жолаушыға келсе – екі орыс, алдында божы ұстаған қазақ, түрегеп тұрған екі орыстың біреуі екен.

– Аман? Қай ауылдікісін?–деді түрегеп тұрған Амантайға

– Мына ауылдікі,– деп Амантай ауылын иегімен нұсқады.

Бүркіт балдаққа отыруға жалыққандай талпынды.

– Держи!–деді түрегеп тұрған қолын көтеріп.

– Кісіге тимейді.

– Бұл не құс?

– Бүркіт.

– Жаңа не ұстады ол.

– Қарсақ.

– Көрсет.

Амантай аттан түспей қарсақтың қанжығадағы терісін қамшысының басымен көтерді. Оның екі жақ қанжығасында бірнеше қоян, сирақтарынан байлаулы еді.

– Нешеуі қоян?– деді орыс.

– Тоғыз.

– Бәрін бүркіт ұстады ма?

– Енді мен ұстады деп тұрмысың?

– Бүркітпен қоян ұста деген кім саған?

– Ешкім де емес. Өзім!

– Қоянды лұқсат қағаз алмай аулауға болмайды. Қағазың бар ма?

– Жоқ.

Сөйлесіп тұрғанда «бұл кім?» деген оймен үңіле қараған Амантай, біраздан кейін Кошкинді таныды. Кошкин мұны танымады. Өткен жылы кісі өлімінің дауы болып, сол даудан Кошкин алты қасқыр, жүз сом, бір алтын жүзік пара алғанын Амантай жақсы білетін еді. Кошкиннің үстіндегі көк шұғамен тыстаған, жағасы қайырулы қасқыр тұлыпты, Амантай сол параға алған қасқырлардан істеткен екен деп ойлады.

Кошкиннің бүркітке жабыса бастауынан Амантай сескенейін деді. Салқындаған денесі ширыққан бүркіт, тағы да талпынып еді, қаққан қанатының астындағы көбік қар борап кетті.

– Ұста, ұста!–деді Кошкин денесін шегіндіре, қолын көтеріп.