Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Екі терезенің аралығында оюлаған сұлу өрнекті қызыл ағаш рамаға салып, бетіне шыны жауып, раманың айналасын шашақты қызыл жібек белбеумен төгілдіре қоршаған бір затқа пристав пен урядник үңіле қарады да, оған таңданғандай, я одан қорыққандай біріне бірі қарады.

Бұл үңіліп қарағандары – 1739-жылы Итбайдың арғы атасы Байқадамға Россия патшасынан берілген грамота еді. Грамотаның басындағы «Жалованная грамота почетнейшему аксакалу, бию Киргиз-Кайсацкой Средней Орды »– деген тасқа басылған сөздермен жазылып кеп, «Байкадаму Худайбергенову» деген сөздер қолмен жазылып, одан кейін, тағы да грамотаның аяғына шейін таспен басылған сөздер екен. Құдайбергенов» деген фамилиядан кейін айтылған сөздер: «о принятии им в числе 75 аксакалов Российского подданства» .

Одан кейін, Анна Иоановна Байқадамға, Россияға бағынғандығы үшін рахмет айтып, «дворян» деген атақберіп, оның барлық ұрпағын нақ өзіндей қадірлейтінін жазған.

Пристав грамотаны қадала оқып тұрғанда, «бәлем, біліп қой, менің кім екендігімді»,– дегендей, Итбай оған күлімсірей қарап тұрды.

Итбайдың атасы бұндай грамота алғанын пристав бұрын білмейтін еді. Сондықтан ол: «ә, мынау мынадай қазақ екен ғой!»–деген оймен Итбайға қарады. Итбайдың тәкаппарсып жымиғаны приставқа ұнамады. Қазақты кем халық, деп түсінетін ол, патшаның мына сияқты грамотасын Итбайдың атасынан қызғанды. Приставтың ол қызғанышы« сезген Итбай, «ішің, күйсе тұз жала»,– деп күбірледі де:

– Біздің атай осылай болған!-– деді приставты ашуландыра түсейін деп.

Итбайдың ол сөзін ұнатпаған пристав бетін есіктің екі жақ босағасына бұрса, төгіліп тұрған әртүрлі, аттың саймандары екен. Бәрі алтындалған, күмістелген. Олардың ішінде приставқа аса ұнамды көрінген: жалпақ бас қазақ ер мен ердің: тоқым, тебіңгі, үзеңгі, айыл, тартпа, құйысқан, өмілдірік, жүген сықылды саймандары. Ердің ағашына да, саймандарына да қақтаған күмістер шегеленіп, олардың бетіне алтын сымнан мәнерлер тартылған екен. Құйысқанның, өмілдіріктің, жүгеннің шашақтары алтын шок,. Енді приставтың көзі соған түсті.

– Баяғыда император II Николай наследник боп келіп мені Омбыға шақыртқанда,– деді Итбай приставқа, зәресін ұшырғысы кеп,– мен осы ерге мініп барып ем.

– Сізге мұны кім істеп берді?

– Жер ауып келген бір черкес үйімде жатып, осыны бір жыл істеді. Ақысына бір ат, бір пұшпақ ішік бердім. Бір жыл тамағын асырадым.

– Қанша күміс кетті барлығына?

– Жүз сомнан артық шығар деймін.

– Алтын ше?

– Күміске жалатқаны 50 сом, анау алтын шоқтарды Ірбіттен әдейі саттырып алдырғам.

Жылтырағанның бәрін ала бергісі келетін, хатта алып та жүрген пристав: «реті келсе,– деп ойлады ішінен, бөлмеде көрінгеннің бәріне қызығып,– мен алар едім бұларды... Егер біреуін ғана ал десе, қайсысын таңдар ем?.. Бәрі де керек... Міне қайда байлық!..»

Жасаудан кейін Итбай ыдыс пен арақ қойған шкафтың ішін ашса: портвейн, коньяк, мускат, кагор, шампанский, ликер ақ арақтың әр түрлері, тағы басқа түрлі арақтың бөтелкелері лық толып тұр екен.

– Азырақ бой жылытасыз ба?–деді Итбай приставқа, көзі араққа қарап бозарып баратқанын көріп:

– Закускамен!.. Соңырақ!..

Губернатор жататын бөлмеде приставқа бір кем көрінген нәрсе – кереует жоғы еді:

– Губернатор қайда жатады?– деген сұрауға:

– Мынада жатады,– деп Итбай ақ никель кереуетті алдыртты да, үстіне мамық құс төсек салдырып, оның, үстіне қаңылтырдай саңғырлаған жаңа жібек көрпелер жаптырып, шайымен тыстаған жастықтар .қойғызды.

– Дұрыс!

Жасаудан, үйден, ыдыстан, тамақтан кемшілік таба алмаған пристав, музей қараған адамдай әр нәрсеге бір үңіліп жүргенде: «ас даяр!»–деген хабар әкелді Бүркітбай.

Пристав, Кошкин, Итбай үшеуі ас бөлмеге шықса, табаққа салған қуырдақтың буы бұрқырап тұр екен.

– Отырыңыздар.

Итбайды манадан таңдандырған бір нәрсе: Кошкиннің пристав алдында мысы түсіп, аузын буған өгіздей «ләм» деп үндемегені, болмашы айтқан сөзіне де «ваше благородие» дей беруі.