Мадиярдан көрі Итбайдан көбірек ұялған және бес-алты адам қынжылып барып, жылға, жарты жылға жазылды да, өзгелер тым-тырыс отырып алды.

– Ақшаларың жоғың,– деді Базарбай дейтін саудагер орнынан көтеріліңкіреп,– соғымдарыңның терілерін маған сатыңдар. Әй, Кенжетай! Кәне, не сұрайсың екі сеңсеңіңе?

– Жас тоқтының терісі, бұйра сықылды сеңсең. Біреуін өзіме, біреуін Темірбекке тымақ қылдырайын деп ем. Иленіп даяр тұр. Ақшам жоқ болғасын сатайын деп тұрмын. Қалаға апарсам төрт сомға сөз айтпайды. Үш сомға ал!–деді оған Кенжетай.

Газеттің жарты жылдығы екі сом екенін құлағы шалған Базарбай, сеңсеңдердің құны одан артық екенін біле тұра, Кенжетайдың ақшасы жоғын көріп, зәру тосты.

– Бір сом елу тиым!– деді ол, қою, ұзын қара сақалын бір сипап,– одан артықты көтермейді. Сен қысылғасын алайын деп отырмын. Әйтпесе, сеңсеңнің базары қазір жоқ. Ешқайда өтпейді.

– Екі сом берсейші!– деп әркімдер төре айтқан болып еді...

– Аясаң жаныңнан бер, «саудада достық жоқ!» деген сөз бар,– деп Базарбай қыңырайып отырып алды.

– Базеке,– деді Мадияр,– бірде пайда, бірде залал көріп жүрген шығарсыз. Азар болса екі-үш теріден алатын пайдаң шығар, газетке өзің де жазыл.

– Ойбай, шырағым-ау, мен қағазға шорқақпын ғой. Қазақтың қара тоқпағымен жүрген адаммын. Мен несін білем.

– Біреуге оқытарсың.

– Кімге барып оқы деп жүрем, өзім кәрі кісі.

– Кім болса сол оқып береді. Сенің саудаңа пайдасы тиеді. Сол арқылы қай жерде не арзан, не қымбат екенін біліп тұрасың.

«Саудаңа пайдасы тиеді» дегенге, Базарбайдың құлағы селтең ете түсті.

Оның саудагерлігінің өзі қызық еді. Ең алдымен, жылдық обороты ешуақытта жүз сомның маңайынан асқан емес. Оның да тең жарысы әркімнен алған несие. Істеп жүрген саудасының түріне қарағанда ол тез байып кететін сықылды. Өйткені, қатын-қалаш, бала-шағаны айналдырып, тері-терсек, жүн-жұрқаны базар бағасынан көп темен түсіреді де, айна, тарақ, сабын сықылды ұсақ-түйектерді қаладан арзан әкеп, екі бағасына сатады. Бірақ, неден екенін өзі де білмейді, жылдың аяғында борышты боп шығады. Әкеден енші алғалы біткен екі сиыр мен бір ат өспейді. Осындай өнімсіз саудаға араласқанына ол кейде өкінеді. Бірақ дағды қылған ісін тастай алмайды. Саудасыз үйінде отыра алмайды. Баяғыда көзіне елестеген байлық, қызыл түлкідей сылаңдап алдынан жортады да отырады, бірақ жеткізбейді. «Жетем» деген үмітін Базарбай ешуақытта үзбейді.

Құлағы шалған сөздердің түріне қарағанда Базарбайдың «газет» дегеннен ұққаны «оқитын бірдеме» еді. Кітаптан басқа оқитын нәрсе болатынын ол естімеген. Ал, кітаптан естігені «Бақырған» мен «Бәдуам» сықылды ұсақ-түйектер. Ол кітаптардың Базарбайдың саудасына тиетін пайдасы – қаладағы дүкеннен арзанға сатып ап, ауылға қымбат өткізу. «Есмағзам» деген дұғалық бар, «пәлен дұғалығын жатқа білсең, саудаңда табыс көп болады» деп біреудің ұғындыруымен, ол, сол дұғалықты жаттап көрген. Бірақ дүғалықтан тиген көмек болмағасын: «құрысын құрығыр!»–деп тастаған.

Газет те дұғалық сықылды бірдеме шығар деген ой келген Базарбай, Мадиярдан мән-жайын сұрап алғысы келді.

– Шырағым!–деді ілгері ұмтылыңқырап,–келген мәнім амандасып, жүздесу еді. Амандыққа қандық. Біз қараңғы адамбыз ғой, оқымаған. Мен өзім азғана тиын-тебенмен сауда ғып күн көргенім болмаса, доғал кісімін, зейінім азғантай. Немене деген кітап дедің, сататының? Аяғын тік басқан адамда сауда қылмайтыны болмайды деп ұғатын Базарбайға: «Мадияр кітап сатып сауда қылып жүр екен?» деген ой кеп қалды.

Мадиярдан сұрастырып, газет сауданың кітабы емесін ұққан Базарбай:

– Жайым келмейді, шырағым, оны қолқалама,– деді жабысқан Мадиярға,– ақшам бар деп ойнап айтып отырмын. Тері-терсегім өтпей, өзім биыл шығынға ұшырап жүрмін.

– Ой жаның шықсын!– деді Бүркітбай,– өтірікті соғуын! Қайдағы шығын? Түк те шығының жоқ. Ақшам жоқ дейсің әй суайт!.. Бір қалта ақшаны мана санап жатыр ең ғой!..