Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

– Бір үйге түсіп жайланыңыз,– деді Асқар Мадиярға,– содан соң сөйлесерміз. Осы ауылда Итбай дейтін байымыз бар, өзі болыс. Содан басқа үйге түссеңіз жағдайыңыз келмес.

– Өзім де сол үйге түстім. Итбайды білем. Бұрын бірер қабат көргем де. Мен кеп түскенде даяр шай бар екен. Содан ішіп, жылынып, оның артынан қымыз ішіп, тойынып алдым. Көңіл тойса, тамақ тоятын. Киіз туырлықты қазекемнің бір мақтауға тұрарлық әдеті,– осы қонағасысы емес пе?

– Әрине, солай. Итекең сияқты байларда тамақ көбі рас. Бірақ, біз қуанып ішетін сол тамаққа, біреулер жылап қарайды, бұның сонысы жаман.

– Ол кім?– деді Мадияр Асқардың сөзіне түсінбей, оған сүзіле қарап.

– Кім болсын: кедейлер! Итбайдың малы – кедейдің, көз жасынан құралған жоқ па?

Ата-бабасынан бері қарай, күні бүгінге шейін момындарды зарлатып, жеп келеді. Зорлықтан жүрегі айнитын Итбай жоқ, жеген сайын өшіге түседі.

Асқар Мадиярға Итбайдың өзі білетін қиянатының біразын айтып берді.

– Осы сөздерді ол кісінің өзіне айтып көрдің бе?– деді Мадияр.

– Шет жағалап айттым. Менің сөзімді жүре тыңдайды, «оны көпсінсең, мына қара» дегендей, әдейі маған көрсете, өршелене соғады. «Ауылдағының аузы сасық» деген мақал бар ғой. «Қатынға қадырым жоқ – етімді көреді, ағайынға қадырым жоқ – бетімді көреді» дегендей, күнде көріп көзі үйренгендіктен менің сөзім оған құнсыз болатын шығар, не ол мені – «жалдап алған учителім» деп жалшысының біріне санайтын шығар. Тыңдамайтыны содан ба деймін, әйтпесе, ұялтарлық қып-ақ айтам. «Мадияр» деген атыңыз бар, бұрын таныс та екенсіз, мүмкін, сізді сыйлар, сіз айтып көрсеңіз қайтеді?

Мадияр Асқардың шын көңілден айтқан сөзін кекету деп ойлап қалды. Сондықтан ол да кекетінді жауап берді:

– Айтсам айтайын, бірақ кімнен естідім дейін, сенен бе?

– Олай десеңіз де болады. Әйтпесе, ел аралап келе жатыр екенсіз, ел ішінен Итбайдың қиянатын өзіңіз де естіген боларсыз.

– Өсек жинауға уақытым болған жоқ. Өсектен басқа жұмысым да жететін.

«Бұл сөзді қалай айтты» дегендей таңдана қараған Асқарға:

– Жесе жейтін шығар,– деді Мадияр өкпелетіп алармын дегендей,– ең алдымен қазақ халқы, ең зор жеушіден құтылу керек, сонда ғана көзі ашылады.

– Ол кім?

– Орыс!– деді Мадияр шегелей сөйлеп.

– Орыстың кедейін жеуші жоқ па?

– Бұл өз пікірің бе?– деді Мадияр төне қарап.

– Олай деп неге сұрадыңыз?

– Жай, көлденең біреуден естігенің бе дегенім ғой. Асқар ол сөзді ауыр алды.

– Бұлайша айтуыңыз: мені бұрын танымағандығыңыздан ғой деймін. Ақылым көп, я аз деп сізге не дейін, бірақ кісі сөзін айтатын менің аузым әрген емес. Мен өзімді, шамаша, өз пікірім бар деп түсінетін жігітпін.

– Ренжіп қалдың ғой, Асқар, менікі зілсіз сөз еді.

Таныспай жатып, бұлайша сөз мұрындықтары соқтығысқанына Асқар да, Мадияр да ыңғайсызданды. Екеуі де сөз сарынын басқа темаға аударуға тырысты.

4

– Ұн алып ішетін азғана тиыныңды шығындап, кәзит алған сенің не теңің?– деп біреулер жаны ашығансып ұрысты.

– Мырзалығын тиясың ба? Қып-қызыл жас жігіт емес пе, сайдың тасындай ағайынды үшеу, табысы мол. Санаттан қалмағаны дұрыс,– деді Бүркітбай кекетіп.

– Тіпті, осынікі жарайды. Сүйегінде кемігі бар неме, өзінің! Осыдан түбінде кісі шығады. Кезегі келген жерде астындағы атын түсіп беретін әкесі ер кісі еді. «Ат болатын тай саяққа үйір, адам болатын бала қонаққа үйір» деген сөз бар. Жазылғаны дұрыс!– деді біреу, кекеткен адамның сөзін ұнатпай.

– Ағай!–деді Кенжетай Мадиярға,– жарты жылдығы екі сом екен, қалтамда ақшам жоқ еді, екі жақсы сеңсеңім бар еді, соны сатып жолыңыздан қалдырмай ертең ақшаңызды әкеп берем.

– Ақшаңды мен берейін, маған артынан берерсің,– деп Асқар өз ақшасына екі сомды қоса берді.

– Тағы кім бар?– деп Мадияр жан-жағына қарап еді, ешкім «мені жаз!» дей қойған жоқ.

– Бұларың жарамас,– деді Итбай жұртқа,– әдейі: келген азамат. Ел деп келіп отыр. Жазылыңдар!