Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

«Жалғыз жүргенде екпіні тау жығарлық еді, өзі не деген жасық неме?» деп ойлады Итбай.

Кошкиннің үндемеуі қорыққандық, яки жасықтық емес екенін, қызмет кезінде өзінен үлкен ұлыққа сұрамай сөз қату дұрыс емес деп түсінетіндігін Итбай білген жоқ.

Қуырдаққа отырғаннан кейін Кошкин үнін шығарды.

– Семен Семеныч,– деді ол столдағы коньякты көріп,– енді ішеміз, сіздің денсаулыққа.

Пристав жымиды да, рюмкаға құйған коньякті оң қолымен көтеріп орнынан түрегелді.

– Мен бұл бакалды ішемін,– деді пристав,– губернаторға жақсы даярлық жасағандығы үшін, волостной управитель – Итбай Байсақаловтың денсаулығына, ура! Соғысқан рюмкалар сыңғыр-сыңғыр етті.

3

Балалардың сабағын бітіріп, түстен кейін таратқан Асқар, терезеге қарап біраз түрегеп тұрды. Ол күні қалың тұман түскендіктен, бұтағын қырау басқан жақындағы селдір ағаштар болмаса, көзіне жөнді нәрсе ілеккен жоқ.

«Журнал оқиын» деген ой келді оған, бір түсті аппақ қарлы далаға қарауға жалыққасын.

«Айқаптың» бірнеше саны почтада жиналып жатып, жақын арада бір-ақ келген еді. Соларды шкафтан алды да терезенің алдына отырып, оқуға тұтынды.

Қазақ тілінде шығатын жалғыз журнал болғандықтан, оның нендей мәселе көтеретінін білгісі келген Асқар «Айқаптың» барлық санын оқып шығатын еді.

«Айқаптың» 2-3 сандарында Романовтардың 300 жылдық тойы туралы бірсыпыра кеңес жазылған екен. Тойға баратын қазақтарға «Айқап» ақылдар айтқан екен. Соларды өзінше талқылап, қалың ойда отырған Асқардың құлағына:

– Аманбысың Асқар!–деген дауыс сап ете түсті. Асқар жалт қараса: қара құлын жарғағы, түлкі тымағы бар, кең танау бір қара сұр адам.

– Мені танымайтын шығарсыз?–деді қара сұр, көзін ойнақшытып,– Мен Мадиярмын.

– Ә, енді білдім!–деді Асқар қолын ұсынып, қуанышты кескінмен,– сәләматсыз ба?

Мадиярдың қысқан қолын ұзақ уақыт жібермей, кескініне қуанышпен қараған себебі, біріншіден – көптен оқыған азамат көрмей, оқыған адамды сағынуы болса, екіншіден – Мадиярдың атын ғана естіп, оны көруге Асқардың көптен ынтық болуынан еді.

Асқардың естуінше: Мадияр қазақ зиялыларының ішіндегі ең беделдісінің біреуі, және азғана қазақ оқығандарының арасында оны мұндай дәрежеге жеткізген, оның ақылдылығы, болжағыштығы, заман жайына қырағылығы екен. Ондай адамға жолығуға, ақыл алуға Асқар құмар.

– «Жолы болар жігіттің жеңгесі алдынан шықсын» деген атамыздың мақалы бар еді,– деді Асқар, қолын босатпастан, аздан кейін Мадиярға,– сізді көруге аса құмар едім, тілеуіме тура келдіңіз.

– Мен де сені сырттан естіп ем,– деді Мадияр, өзін Асқарға аға көріп, «сенімен» сөйлесіп, көруге мен де ынтық ем, сәті бүгін түсті. Бұл ауылда бала оқытатыныңды да ертеде естігем.

– «Аттың жалы, атанның қомында» мазаңызды алмайын,– деді Асқар,– қайталап айтайын, күткен кезімде келдіңіз. Әлім жетпейтін жүктің астында мықшыңдап жатқан кезім еді бұл, мүмкін, сіз көтерісіп жіберерсіз; жүгімнің жайын жата-жастана айтармын. Ал, жол болсын!

– Әлей болсын, Орынборда «Қазақ» атты газет шығаруға үкіметтен ұлықсат алынған еді. Соған қаражат жинап жүрмін. «Азамат серіктігі» деген ұйым ашып ек. Газет мүшелік жарналарға шығады. Сол серіктікке мүшелер ұйымдастырам. Газет шығару көптен ауызда жүрген мәселе еді. 1906 жылы Торғай болысының ақсақалдары Дума сайлауына Орынборда бас қосып, баспасөзге еркіндік болды дегесін, газет шығарайық деп қаулы қылған. Ішінде мен де болғам. Ол кезде мен Орынбордағы киргизско-учительский курсте оқитын ем. Газетті ұйымдастырып, қаражат жинауды жұрт Қостанайдың атақты байы – Смайыл хажы Жаманшаловқа тапсырған еді және сол арада, кісі басы ақша шығарып, мың жарымға жақын қаражат жиналған еді, артынан Смайыл ол ақшаларды жеп қойып, газет шықпай қалған. Міне, сол газет алты жылдан кейін шыққалы отыр.

Газет шығарады деген хабарға Асқар қатты қуанды. Қазақ тілінде бір газет шықса қандай жақсы болар еді, деген оның көп уақыттан бергі арманы енді жарыққа шыққан сықылданды.