Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

– Басымды ауыртпа!– деді Базарбай Бүркітбайға, ашуланып орнынан тұрып, есікке беттеп,– жазыл, керек болса!.. Көр жерге ақша шашатын мені есуас деп отырсың ба?

Базарбай шығып кетті. Мадиярдың газеттен басқа айтар сөзі жоғын шамалап, газетке жазылғысы келмегендер сөгіліп кете бастады.

– Жол жүріп шаршап келген жігіт, амандастық, тынықсын,– деп төрдегі ақсақал, атқа мінерлер де қозғалып еді...

– Отырыңдар!–деді Итбай,– Мадиярмен дәмдес болыңдар.

Итбайға қалаулы ақсақал, атқа мінерден он шақты адам қалды да, өзгелері тарады.

Үйде қалған аз адамды газетке жазыл деп қажауды ерсі көрген Мадияр, дәптерін қалтасына салды да:

– Ел қыламыз деген елдің, түрі мынау,– деді Асқарға қарап, қабағын шытып,– оңбаған ел!..

– Жаман ел жоқ!– деді Асқар ол сөзді ұнатпай,– елді жаман қылатын жағдай.

– Не жағдай?

– Мектебі жоқ, оқуы жоқ, мәдениеті жоқ.

– Неге жоқ?

– Қаласы жоқ. Қаласыз жерде мектеп болмайды, мектепсіз жерде оқу болмайды, оқусыз жерде мәдениет болмайды...

– Осыларды елге түсіндіру үшін газет керек емес пе? Сол газет шығатын болғанда жазылмай отырғанын көрмеймісің. Осындай өз пайдасын білмейтін ел, ел болып не оңады?

– Сіздің «ел» дегеніңіз кім, Мәке?

– «Ел ағасыз, тон жағасыз болмайды» деген мақал бар емес пе? Әр елдің қазығы болмай ма?

– Сол қазық кім?

– Кім екенін білмеймісің? Ел басқарып, атқа мінген – игі жақсылар!

– Мына кісілердің көңіліне келмесін,– деді Асқар, үй ішінде отырған атқа мінерлерге айнала қарап,– сіз атаған адамдар елге қазық емес, тоқпақ па деп ойлаймын, Мәке!

Асқар күрсінді.

– Я, сонда, сеніңше, «ел» кім боп шықты?

– Бәсе, солай деші, шырағым!–десті Асқардың сөзін ұнатпай отырған төрт-бес ақсақал,– мынауыңның сөздері қалай шәлкем-шалыс шығады?!

– Менімше «ел»–көпшілік, момын шаруа!

– Ә, солай ма?!–деді Мадияр кекетіп,–«Құм жиылып тас болмас!..» деген мақал қайда?

– Оны көпке қарсы атқа мінерлер шығарған. Көптің шығарған мақалы: «Көп түкірсе көл болады», «көп қорқытады», «көпті жамандаған кемусіз қалады!..»

– Асқар мырза, бұл сөздеріңіздің ұшы қайда баратынын білесіз бе?

– Қайда барады? Ешқайда бармайды. Мен өтірік айтып отырғам жоқ, шындықты айтып отырмын.

– Социал-демократияға!.. Ол саған да, қазаққа да пайдалы жол емес, оны білемісің?

– Қара басыма пайдасыз екен деп мен көптің мұңын аяққа баса алмаймын, оны айтпай және отыра алмаймын, көп қайда болса, мен сонда!

...Ертеңіне Мадияр Асқарға қоштаспай аттанды.

5

Итбай мен Горбунов ертеңгі шайларын жайланып ішіп, басқа ермек болмағасын дойбы ойнап отыр еді, терезеден айқай шықты.

Кім екенін білуге Горбунов орнынан түрегеліп терезеге барып еді, қос терезенің сыртқы жақ бір көзі сынғандықтан, ішкі терезеге қырау тұрып, даланы көрсететін ашық жері жоқ екен. Шынының жиегіне таман қырау, қолдың саласы сықылды тарамданып мұз боп қатқан екен. Бірақ, мұз салалардың қыраусыз ашық аралары өте тар, кішкене болғандықтан Горбунов қанша сығалағанмен ешнәрсені көріп жарымады.

Айқай күштірек шықты.

Шыдап орнында отыра алмаған Итбай «бұл кім?» деп терезеге барды да аузын шыныға тақап тұрып ыстық лебімен қырауды ерітіп, көз сиятындай тесік жасады.

– Апыр-ау, дала боран боп кеткен бе, алай-түлей? Әлгінде ғана күн толас еді ғой. Жаназа айта жүрген біреу ме, енеңді... сонша айқайлағаны несі, қыртып? Әлде малшылардың біреуі шығар, айқайлап жүрген. «Қорыққанға қос көрінеді» деп, қарап отырып үрейленгеніміз не?

Екеуі дойбының қасына келіп түрегеп тұрып, көздерін салса, Итбай төрт жеп биге шығып, бесті жеп қос үйге қонғалы тұр екен.

Горбуновтың ондай кемшілікке көнгісі келмей:

– Қайта ойнайық,– деді Итбайға.

– Неге қайта ойнаймыз? Аяқтаймыз осыны!

Екеуі ерегісіп отырғанда, үсті-басын қырау мен қар басқан біреу кіріп келді. Қараса, Кошкин.