Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Әйел шығып кетті. «Мұнысы қалай?»– деп ойлады Асқар,– қазақ атын орысшаға аударғаны ма, бұл?»

Әйел тез оралып, бір қолына күмістеген мүйіз шақша, бір қолына ішіне күл салған кішкене жез ләген ұстай кірді. Шақшаны алған Базархан бір атым насыбайды тілінін, астына салды.

Қалада қанша жыл тұрғанмен, мына кісі тіпті қазақы екен ғой!» – деп ойлады, насыбайды жек көретін Асқар. Тілінің астында насыбай бар кісі «р» әрпін сөйлей алмайды екен. «Р» ды «и» ғып сөйлеп Базархан қонақтарымен кеңеске кірісті. Ол әуелі әр елдің шаруа күйін сұрай кеп, саяси халіне, әсіресе қазақ жерін переселениеге алу жөнінде тоқтады.

Жер мәселесі туралы пікірлерін Базархан «Айқап» журналына жазып, «қазақты отырықшыландыру керек, әр ауылға арнаулы жер .кестіріп беру керек» деген пікірге қарсы болғанын Асқар оқыған. Ауылды қоныстандыруды жақтайтын Асқарға Базарханның бұл пікірі ұнамайтын.

– Қазақты жерге орналастыру жұмысы енді кезіне келген сияқты,– деді Асқар жер мәселесі сөз болғанда.

– Ә, «Айқапты» көп оқиды екенсің ғой, інім!–деді Базархан.

– Оқимын. Сіздің мақалаларыңызды да оқығам. («Ие, оған не айтасың?» дегендей, Базархан Асқарға қарады.) Менімше,– деді оны түсінген Асқар – өзіңіз де ол пікірлеріңізді енді қолдамайтын шығарсыз деймін.

– Неге қолдамаймын?– деді Базархан ұнатпағандай, сығарая қарап.

– Сіз: «ауыл бұрынғыдай көше берсін» дейсіз, «қоныстанса ауыл ескі салтынан айрылады, егін егіп қара табан болады» дейсіз, «,қала болған соң, орыс крестьяндарындай бірінде жер кеп, бірінде аз, бірінде күш кеп, бірінде аз болады, осыдан барып, қазақ арасына алауыздық туады, берекесінен айрылады» дейсіз.

– Дұйыс айтып отисын. Осы сөздей хата ма?

– Сізге «хата» деуім де ұят, ағай, сіз – үлкен, мен – кіші, сіз – көп білесіз, мен – аз, «тілмарсыды» деп сөкпеңіз, менімше, ол пікір хата ғой деймін.

– Бұның өзі сондай ақылды неме!– деді Сайым, Асқардын, Базарханға қарсы келуін ұнатпай.

– Бөгемеңіз, бөгемеңіз!–деді Базархан,– айтсын.

– Егер ауыл қоныстанып ,қала болса, оған мектеп, монша, аурухана, тағы сондай игілікті орындар салынады. Көшпелі ауылда соның бірі бола ма?

– Сонда қазақта елдік қала ма?–деді Базархан,– ұлттық өзгешелігінен айрылмай ма?

– Неге ұлттығынан айрылады? Грузин, татар сияқты отырықшы елдер ұлттығынан айырылып отыр ма? Қайта, күшейіп отырған жоқ па?

– Ас даяр!– деді Базарханның әйелі есіктен.

– Қол жуайық!–деді Базархан,– елден шыққалы ауыл асын сағынған шығай деп сендейге қазақша ет астиып ем.

Түрегеп, қолдарын жуып кеп қонақтар асқа отырды.

Жылқының семіз еті екен.

– Осында татарлар жылқы етін сатады,– деді Базархан,– бірақ қадырын білмей сатады, қазысын қара еттің бағасына береді, қарын, қартасын «нәжіс сауыты» деп жемейді. Қоныстанған елдің жайы солай! (Базархан кекетіп күлкілі кескінмен Асқарға қарап қойды).

Асқардан басқа .қонақтар, Асқардың Базарханға қарсы келуін Базархан ауырлай ма деп ойлаған еді, Базархан ондай сыр бермей, жайраңдап, Асқарға «қарағым, шырағым» деуден басқа сөз айтқан жоқ.

Қонақтар ет жеп, сорпасын ішіп болғаннан кейін, Базархан тілінің астына насыбайын салып ап, Асқарды тары қажады. Ондағы ойы – оның саяси пікірінің қаншалық жерге өрістеуін байқау еді.

Саяси мәселеден басына әлі таяқ тиіп көрмеген, жастық екпіні сыртына тепкен Асқар, Кузнецовтың «сақ бол» деген сөзін ол арада ұмытып кетіп, қызына сөйлеп, бар пікірін ақтарып салды. Бұл сөздерді тыңдап, іштей жек көре отыра, Базархан тақыстығын істеп, Асқармен пікір жарыстырмады, өзгелер жарысайын десе ауызға қақты. Ондағы білейін дегені – «осы сөздер өз басынан шығып отыр ма? Әлде саяси ұйыммен, әсіресе, социал-демократияның большевиктер жағымен байланысы бар ма?» еді. Осы жөнде біраз айналдырып көріп, қолына ілігер ештеңе таба алмаған Базархан, Асқарға Мадиярша педагогикалық жолмен келмей, оны үгіттеуді қажет деп таппай:

– Енді қояйық, бұл сөзді,– деді.