Белый дом / Ақ боз үй - Смагул Елубай / Смағұл Елубай

"Қызыл Отау" меңгерушісі Асан бәлшебек жастардың ұйытқысы, етене жақыны болып алды. Дүниеде білмейтіні жоқ. 16-шы жылы окопқа алынып, орыс-герман соғысына қатысқан. Мәскеу, Петербор дейсіз бе, көрмеген жері жоқ. Асанның ықпалымен Шеге бір жиналыста түңғыш рет сөз сөйледі. Сөзін былай бастады:

— Ескіліктің түп-тамырына балта шабатын мезгіл жетті!— деді. — Онсыз біз жаңа өмірге аттап аяқ баса алмаймыз!

Аяғымызды шырмап отыр ескілік!

— Көтек, тағы бір Асан шыққан ба арамыздан? — деді бір шайпауыз келіншек, Шегені әжуалап.

Алажабыр жиылған жұрт қыран-топан күлді.

Жиылыс соңынан күн үзын қалғып отырған кілбік көз Бүқабай мелиса әукесі салбырап, орнынан тұрып мылтығы бар үйлердің тізімін оқыды. Онда аталынбаған үй қалмады. Мылтық әңгіме болғаннан кейін жұрт секем алып, дағдарып бір-біріне қарады. Бұқабай: "Орталықтан бұйрық бар, мылтық біткеннің берін өкіметке өткізу керек. Тәртіп солай", — деді түсін суытып. "Мылтықты жинаймыз" дегені ешкімге ұнай қоймады. Мылтығын тапсырмаған Мажан аулынан Мажанның үш баласы мен Пахраддин аулынан жалғыз Бұлыш еді.

— Бере алмаймыз мылтықты! — деп Бұлыш күңк етіп,

Бұқабайға сыртын беріп, кеше қақпанға түскен арлан көкшолақтың құлаш жарым терісін кергілей бастады.

— Бұлыш аға! — деп мән-жайды тәптіштеп айтуға кірісті Бұқабай.

— Тәртіпке қарсылығым жоқ. Бірақ аңшы екенімді күллі жұрт білулі. Астымдағы атымды, жетегімдегі итімді, қолымдағы мылтығымды кім сұраса да бере алман, — деді Бұлыш көмірқара өңі түтігіп.

— Бұлыш аға, тәртіп солай... — деп келе жатыр еді

Бүқабай, қараша үй жақтан:

— Әй, Игенсарттың баласы!— деп Дәу апа ақырып қалды. — Әй, өйткен тәртібіңнің ішіне сиейін түге! ... Аңшының қолындағы мылтығына жабысқан ол неғылған тәртіп?! Мылтық берілмейді! Дәу апа айтты де, түге, айтатын жеріңе! Шауып алатын жау келіп мені-ақ шауып алсын!

Әңгіме осымен бітті. Бұқабай мелиса ләм деп аузын ашпай атына қайта отырып жүріп кетті. Бұлыштың шешесі Дәу апаның кім екенін жалғыз Бұқабай емес, бүл төңіректегі дүйім ел білетін. Қыз кезінде шашты желкеге түйіп алып ерлермен бірге жауға қарсы шауыпты деп айтады жұрт. Төркіні — адайдың құнанорыс деген тайпасы. Бойжеткесін ағайынның ырқына көнбей табын арасында аңшылығымен аты шыққан Бұлыштың әкесі Арша мергенге қашады. Арша мерген 1916 жылы солдатқа алынады да, содан хабар-ошарсыз кетеді. Жетім бала, жесір әйел 21-дің аштығына ұрынады. Дәу апаның есі кіріп, адам болып қалған он екі, он үштегі екі ұлы шешектен шетінейді со жылы. Аштықтан малсыз, күйсіз шыққан Дәу апа кәсіп іздеп үлкен ұлы Бұлышпен базаршыларға еріп, Ойға /қарақалпақ жеріне/ түседі. Қоңыраттың базарыңда түрікпеннің бір байымен кездесіп, соған түйекеш болып жалданады баласы екеуі. Байдьң аты Пірімқұл екен. Пірімқұл жылына бір түйе аласың дейді еңбек ақыңа. Дәу апа жалғыз ұлы Бұлыш екеуі байдың түйесін екі жыл бағып елге қайтуды ойлап бір күні еңбек ақысын сұрайды. Сонда, бай бұларға келенің ішіндегі ең жаман қотыр тайлақ пен қатпа маяны береді. Жетім бала, жесір әйел есесін қалай дауласын, жұлым үйін қиқитып қотыр тайлаққа артып, өздері маяға мініп, сараң байды қарғап-сілеп қырдағы алыс елге қайтады. Күн жүріп Үстіртке көтеріледі. Әрі қарай қазақтың кең даласы. Дәу апа сол арада бір іске бекінеді. Шолақ көшті іркеді. Түйелерді шөгереді. "Жүкті түсір!" дейді баласына. Бұлыш таң қалады, бұл ыздиған қыр үстіне неге қонып жатқанын білмей. "Балам! — дейді Дәу апа. — Мені енді ана сараң байдан есем кайтпайынша, осы жерден қозғалады екен деп ойлама! Қотыр түйе мініп елге барғанша, менің осы арада өлгенім артық. Атаңа нағылет Пірімқұлдың бізге қылғанын, өзіне қыл, бар! Келесінің ішінен қос нарын таңдап тұрып бөліп ал да айдап кел, менен туған ұл болсаң!" дейді.