Сұржекей қанын ішіне тартып сұрланып алған. Үндемейді. Көзін оқтай қадайды.

— Інім! — деді, бір кезде Пахраддин. үсті-басын реттеп болғаннан кейін тіктеліп. — Асасы, осы мені қинап қайтесің? Сірә, түбі бір өлім гой. Бүйтіп ит қорлық көріп ертең сасық түрмеде өлгенше, мен осы кең даламда-ақ жатайын да! Тілегім сол өзіңнен! Ат та, мені осы жерге тастап кет, қарағым!

Сұржекей тырс етіп дыбыс шығармады. Үн-түнсіз атынан түсті. Атын тұсады. Наганды қолына алды. Асықпай аударып-төңкеріп қарап шүріппесін қайтарды.

— Дұрыс, сөйт, інім! Ағаңның бір тілегін орында! — деп Пахраддин бес-алты қадам жерге барып, сабаны қалың ұйысқан алақандай алаңға өтіп, Сұржекейге бір қырын беріп тұрды.

Сұржекей дорба аузын томпайтып, қоңыз мұрты жыбыр етіп бір кезде наган ұстаған қолын көтерді. Пахраддиннің құлақ шекесін нысанаға алды.

Бір сәтке жым-жырт тыныштық орнады.

Мелисаның атына шейін құлағын тікірейтіп одырайып қарап қалған.

Пахраддиннің көкірегіне түк қорқыныш кірген жоқ. "Қорлықпен өткен өмірден, көсіліп жатар көр артық" деп Абай айтпақшы, бүйткен өмірден шынында да "көсіліп жатар көр артық" еді. Назары сонау алыста, жайпақ далада қарауытып көлденең көсіліп бұлдыраган Қаражон кезінде. Соның арғы жағында қалған ауылды, Сырға байғүс бен қызын ойлап тұр. Әсіресе, көз алдында Сырға. Соның шырқырап жылаған дауысы құлағына жеткендей. Байғұс Сырғасы, Құдай косқан жалғыз қосағы, сол сорлайтын болды ғой. Бұның түгі де кетпес, өлер де кетер.

Әлдекайдан аспан тұстан молдаторғай құйқылжиды. Жусан арасынан шегірткенің шырылы естіліп тұр. Әне "тарс" етер, міне "тарс" етер деп, сіресіп күтумен тұр Пахраддин. Мылтық атылмағаннан кейін жауына бұрылып қараса, әлдеқашан бұны ұмытып ауызы томпайып махорка орауға кірісіп кетіпті. Наганын кабурге салып қойған. Бұнда ісі жоқ. Жайбарақат.

Құлағының шыңылдап, жүрегі аласүрып тұрғанын сонда сезді Пахраддин. Сіресіп, ширыққан буын-буыны тарқатылған жіптей босап болбырап қоя берді. Сылқ түсіп отыра кетті. Дәл құмырсқаның жолағының жанына отырыпты. Ерсілі-қарсылы жүйткіген құмырскалар, е, Жасаған Ие, дәл сол баяғы қалпымен өмірде түк болмағандай сапырылысып жатыр. Мына қозғалыс, мына күйбің тіршілік Пахраддин әлгінде өліп кеткенде де түк бүлк етпей, сол баяғы ескі арнасымен жылжи береді екен де, асасы. О, опасыз жалғаншы!

5

Құдай оңдап Нарқамыстың көшесінде кездейсоқ Апанастың көзіне түспегенде, Пахраддиннің осы тұңғиыққа кеткені кеткен екен. "Арыстыбайлардың" арасында балшық илеп, кірпіш құйып жатқан Пахраддинді көшеден өте берген Апанас көріп қалады. Тани кетеді. Кабинетіне барады да, дереу Сүржекейге тапсырма беріп, түс қайта Пахраддинді РИК-ке шақыртады.

Балшыққа түсіп кірпіш құйып, түрмеде жатып екі күннің ішінде әпшері қашып жадап-жүдеп қалған Пахраддин, РИК кеңсесіне мелиса бұны неге алып келе жатқанын түсінбеді. Тек есікті ашып төрде столды "құшақтап" отырған шүңкиген арық Апанасты көргеңде ғана, көзі жарқ еткендей болды. Шүңкиген арық мосқал Апанасты Пахраддин құшақтап көрісті. Көзіне жас айналды. Патша қысымымен оныншы жылдары Темірге аударылып келіп мүғалімдікпен айналысқан Апанас қазақ арасын жақсы білетін. Енді ісіне Апанас араласқаннан кейін жағдайы оңғарылатынын сезді.

Пахраддинді тындап болып Апанас бөлме ішін кезіп біраз теңселіп жүріп алды. Айтқаны мынау болды:

— Е, достым Пахраддин... Мәселе тек Бұқабай, Сұржекейлерге ғана тіреліп тұрса... жарасы жеңіл ғой. Мәселе оларда болмай тұр ғой...

Орындыққа отырған Пахраддин ошарыла бұрылып Апанастың аузына қарады. Апанас сөзін жалғады.

— Төңірек толған жау. Мемлекетте күш жок. Күш болуы үшін завод керек. Техника керек. Оны салу үшін нан керек, ет керек жүмысшыға. Ет пен нан кулакта. Кулактан сатып алуға мемлекетте ақша жоқ. Не істеу керек? Кулакты тап ретінде жойып, соның астығын, малын алу керек.

— Ау, сонда бәрін жиып-теріп өкіметке беріп кулак

аштан өле ма?