Белый дом / Ақ боз үй - Смагул Елубай / Смағұл Елубай

Түн қараңғысы сұйылып алагеуім тарта бастаған шама. Алып дала көкжиегі сәл-пәл білініп алысқа шақырып алдарында жол жатыр. Ескі керуен жолы. Сарғая бастаған таңғы аспанның шекесінде жарқырап Шолпан тұр. Сол жұлдызды оң иыққа алып итінген бір ат, бір түйелі жолаушылар. Түйе үстінде — Хансұлу. Құндақтаулы баласы бауырында түйе жүрісіне ырғала түсіп отыр. Жанары боталап, ұйқысынан енді ояна бастаған кең дүниеге назар салады.

Алда жол жатыр. Ұлы Үстіртті басып өтіп, сонау итарқасы қияндағы Бесқалаға, қарақалпақ, түрікпен елдеріне алып баратын ұзақ жол.

Осылайша бөпесін құшақтап Шегесіз қалған Хансұлудың аумалы-төкпелі жылдардағы ұзақ та шырғалаң сапары басталды.

Қ¥М АРАСЫНДА

1

Ай сүттей жарық. Түннің бір уағы. Ай нұрын ұрымтал құм қойнауда ұйқыға бөккен бір қауым ауылға құйып тұр.

Сол таңғажайып кең дүниеге жал құм басында тұрып жалғыз адам назар салады. Ұйқыдағы ауылды, ұйқыдағы жалпақ әлемді жалғыз күзеткен сақшыдай шошайып төбе басында, Ай астында тұр. Бұл жалғыз жан кең иығына жібек шапанын желбегей жамылған көкірегі қаяулы Пахраддин еді.

"Қарақалпақ жақтың тәртібі босаңдау екен" деп, баяғы ен даладағы еркіндіктерін аңсап келген көшпенділердің алдынан бұ жерден тағы да "кәлектипке кіріңдер" деген үгіт-насихат шықты. "Енді не істейміз?" деп ауыл ақсақалдары дағдарып отырғанда, ақ түйесін желдіртіп қыс алдыңда Әмударияны жағалап жер іздеп кеткен Лабақ ахун оралды сапардан. Лабақ ахун бұл сапарында Хорезмнен, өзбек, түрікпен, тәжік елінен қазаққа қоныс теберлік жер кездестіре алмай жылыстай-жылыстай Ауғанстанға жетіпті. Ауғанстанның бергі шетінде отырған кешегі төңкерістен қашқан түрікпен обаларында болыпты. Баяғыша малын бағып, отын жағып, етек-жеңі кең жатқан елді көріпті. Лабақ ахун саңқылдаған ашық әуезді дауысымен осылай әңгімені жырдай төккенде тыңдаған жұрттың аузынан сілекейі ақты.

Оқыған, тоқығаны бар, заманында би болып алдынан топ таратқан көзі ашық, көкірегі ояу ел азаматы Пахраддиннің аузына қарады бәрі. Пахраддин болса тұжырымды ештеңе айтпай жұртты тыңдады, жұртқа құлақ түрді. Құлағы — сөзде, көзі— әріпте. Өзі соңғы төрт-бес жылдан бері жинап-теріп жазып жүрген шежірелеріне үңілді. Сөйтіп жүргенде сонау қиянда қалған елден — Оймауыттан Хансұлу келді атасымен, жарты ай жол жүріп арып-ашып.

Қудалау көріп қолына қызы келгеннен кейін-ақ Пахраддин еңсесін көтерді. Күрт өзгерді. Шежіре дәптерлерін жинап, қара қалтаға салып кереге басына іліп қойды. Ауыл алды құмсақ төбе үстіне Лабақ ахун бастаған кәрия ер-азаматтарды жинады. Жұрт, не айтар екен деп енді мұртын ширатып отырған Пахраддиннің аузына қарады. Бұлыш сияқты жастар сес беріп:

— Би ағаң айтсын!

— Би ағаңды тыңдайық! — десті. Айтудың құмында бой тасалаған бұл құрама ауылға осы қыс аяғыңда Балқиясымен келіп жалғыз үйлі Бұлыш та қосылған. Сөйтіп шешесімен табысқан.

Пахраддин көп созбады. Төбе басында түн жамылып дөңгеленіп отырған жас-кәрісі аралас бір шоғыр қауымға қарап еңсесін көтеріп:

— Ал ағайын... онда ақсарбасты шалуға керек... Құдай жолына, боз ала таңнан! — деді.

— Аумин! — деп, ақ сақалды, ақ шашты аққудай Лабақ ахун бет сипады.

— Аумин! — деп, гу ете түскен жұрт бет сипап ниет етіп сөз байласты. Сонымен талай күнгі кеңестің түйіні жасалып,таңертеңмен қимылдайтын болып жұрт төбе басынан тарасқан.

Жалғыз Пахраддин ғана құм үстінде бөгелеңдеп тұрып қалған. Еркіне салса бір табан аттап шығар ма еді ел арасынан. "Иранға көшейік" деп Әзберген, "Түркияға көшейік" деп Ермағамбет үгіттегенде былқ етпеген Пахраддин енді Ауғанға өзі тартты-ау. Беу, дүние-ай! Сұрқай заман, сұм тағдыр-ай.

Ай сәулесі сықырлауық есіктің саңылауынан, түрулі босағадан үй ішіне еніп тұр. Кең төсекте керіліп жатып ұйықтайтын күндер жоқ. Пахраддин мен Сырға бүгін түн көз ілмеді.

— ... Қызыңа ауыз салған өкімет... Енді тыныш қоймауға керек... — дейді Пахраддин. — Құрық салуға керек мойнымызға.