— Құмардың жайы белгілі ғой. Астыңа ат, қолыңа қамшы ұстатады да, барып тұр дейді.

— Ойдөйт дерсің. Қаламүштың айтқанымен бәрі бола қалады-ау, шіркін. Пішту, саған,— деген сөздер көбірек естіліп жүрді.

Кейбіреулері Қаламүшты көргенде «комплексті қойшы» келе жатыр деп мазақтайтын да болды. Бірақ Қаламүш оған қыңбады. Келген сайын керілдесіп бір айтысып кетеді.

— Техниканы бізге береді, балалар. Бермесе біргеміз,— дейді Қаламүш бәрі өз қолында тұрғандай.

— Ендеше сол берген кезінде көреміз.

— Сен шіркін әзір асқа аяғыңды ала жүгіретін нағыздың өзісің ғой. «Міне машинаң міне тракторың, міне жемің, міне суың. Бәрі дайын. Енді келе ғой, бадырақ көз Бадақ. Қозы өзі қоздайды. Нең кетеді, бір жылда герой болып шыға келесің» десе бармақсың ғой! Біз бәрін өзіміз істейміз. Бергеннің қолынан, бермегеннің жолынан аламыз. Бізге қиындықтан қорқатын боркемік жасықтардың керегі жоқ.

Осылай сайыса-сайыса келгенде Қаламүш ауытқушылар көбейді. Содан кейін барып Қаламүш мектеп директорымен сөйлесті. Мұның сөзін ол бірден мақұлдады. Екеуі ақылдаса келіп, төл алып арқа басы кеңігеннен кейін шопандар мен оқушылардың басын қосып жиналыс өткізбек болды. Қазір балалардың беті түзеліп, Қаламүш келген сайын одан шаруашылық жағдайын сұрап, көбірек ақылдасатын болып жүр. Бұл сыбыс колхоз председателі Құмардың да құлағына тиіп қуанып кетіпті. Бірақ ана жағына баспайды.

Қаламүш қанша күйіп-пісіп дәлелдеп келгендегі айтатыны:

— Қой, айналайын, қайдағы бір қолдан келмейтін нәрсені айтатының не. Өзге жұрт істеп жатса көрерміз. Ал балдарды малға шақырғаның жөн-ақ. Дұрыс сөз сол ғой.

Құмар деген кәрі емен сияқты. Қаламүш оны олай-былай жұлқылап қозғалта алмай-ақ қойды. Тіпті бір бұтағы илікпейді. «Озат қойшы» деген атағың бар. Сенің сөзің өтеді» деп Қадыржанды итермелеп көріп еді, ол баспады.

Өз ойымен әлек боп келе жатқан Қаламүш қардың тоқтағанын біраз уақытқа дейін байқамады. Таңның әлсіз сәулесі қою қара түннің бойына шымырлап кіріп, төңірек күлгін тарта бастады. Жолаушылардың киімдері қанша қалың болғанмен таң алдындағы ызғарлы жел бойды мұздатып барады. Қаламүштің қол-аяғының жаны кетіп, бар денесі сіресіп қалған. Бой жылытқысы кеп қозғалған сайын киімінің қыртыс-қыртысында тұрып қалған суық денесін қариды.

Тәңкі сайдан өрге иек артқанда жолдың оң қапталында сиыр фермасы шыға келді. Төбесін қар басқан аласа қора жолды қуалай ұзақ созылған. Күреңқасқа ащы қидың иісі аңқыған жылы қораға аусары ауғандай оқшырайып шекесінен қарайды. Қора шетіндегі кішкене үйге таянғанда Қадыржан да тіріліп, Қаламүшпен қатарласты.

— Тоқтай тұршы. Кішкене бой жылытып шығайық та, — деді ерні қабыспай.

— Несіне аялдаймыз. Бір-ақ сағаттық жол қалды.

Қаламүш атын тебініп желіп кетті. Азынаған денесі жылылық аңсап, есігін ашып қалғанда бетіңді көңірсіген жылы буы шарпитын осы кішкене үйге өзінің де бұрылғысы келіп еді. Бірақ есіне Қоспан ағасы түсіп, бойын билеп алды. Ағасының жоғалып кеткен хабарын естігелі үшінші тәулікке айналды. Содан бері азғантай бел шешіп дем алса — жапан түзде, ұлыған боран ішінде ығып жүрген Қоспан көз алдына кеп тұра қалады. Дені сау бала жігіт қорылдап ұйықтап кетсе де әлденеден секем алғандай тез оянып басын көтеріп алады. Мына боранда ат үстінде жүрсе де Қоспанның азабын бөліп арқалағандай көңілі тыншаяды.

Бұлар кеңсеге соқпай тура барып Құмарды оятпақ болып еді. Бірақ таңғы елең-алаңда колхоз кеңсесінің алдында тұрған екі газикті, ерттеулі аттарды көрді. Қараңдап жүрген адамдар да бар. Терезелері жарық. Қаламүш әкеле жатқан суық хабарды алдын ала біліп таң атпай дүрліккен сияқты.

Қаламүш пен Қадыржан қара көлеңкеде жолыққандармен шала амандасып, председательдің кабинетіне кірді. Мұнда да төрт-бес адам жиналыпты. Үлкен бір әбігер барын танытып бәрі де аяқтарынан тік тұр. Председательдің столының басында түрегеліп, сол аяғын орындыққа қойып, шынтағын тізесіне тіреп телефонда Қасболат айқай салып жатыр.