Буря / Боран - Тахауи Ахтанов

Келер жылы алдына жеке отар салып Мінайдардан бөлініп шықты. «Қоспанға отау тігіп жеке шығардым» деп Мінекең күліп бір тоқтысын сойып қонақ шақырғаны бар. Жердің сырына, малдың сырына сұңғыла ұстазынан асып кетпесе де Қоспан шаруаға жаман болған жоқ. Азғана жылда алдыңғы қатарлы абыройлы шопанның бірі болып шыға келді. Өткен-кеткен түртпектің бәрі ұмыт боп, артта қалды. Елдің ырысы мен дәулетін қолдан жасап жүрген адам еш нәрседен қуыстанбай аяғын алшаң басады. «Дені дұрыс адамның құтылмайтын пәлесі жоқ» деген Гусевтің сөзі есіне түсіп, «рас екен-ау» деп жымиып қояды...

Тонын басына дейін бүркеніп алып, маужырап тәтті ойға кетіп жатыр еді. Өткеннің бәрі арасы үзіліп, көз алдынан бұлдырап қана өтеді. Манағы бір жиіркенішті діріл денесін қайта шарпиды. Мұрнына тон терісінің ашқылтым иісі келеді. Кеудесін бір нәрсе шаншып өткендей. Сол баяғы жиіркенішті шаншу... Қоспанның сөніп баратқан ойын қайта тұтанды.

...Иә, сол елу бірінші жылы. Бұл өлкеде қыстың аяғы қатты болды. Мал көп қырылды. Қоспан отарының да үштен бірі шығын болды. Апрельдегі көк тайғақта біраз қойы іш тастады. Қоспанның бұл алғашқы көрген жұты еді. Жанына қатты батып, колхоз орталығындағы жиналысқа ашынып келді. Жиналыс өткізуге сол кезде ауаткомның орынбасары осы Қасболат келген екен. Ол өкіл болып осы колхозға жиі келетін. Онда бүгінгідей емес, екеуі шүйіркелесіп сөйлеспейді, тек бас изесіп қана өте шығады. Жиналыстың орта кезінде Қоспан сөз алды.

— Басқарма: «малыңды аман алып шыға көр» деп қойшыға сиынады, қойшы аспанға қарап: «қыстың қаһарын аулақ қыла гөр» деп құдайға сиынады. Былтыр жазда да өзіңіз осында өкіл болдыңыз, — деді Қоспан Қасболатқа бұрылып.— Аудандық газеттегі ақпарға қарасам біздің колхоз шөп шабуды жүз процент орындапты. Сол шөп қайда? Оның жартысы да шабылған жоқ. Ал шабылған азғана шөбің әне тұр. Пішенді аман сақтап қалдық да, қойды қырып алдық. Оны енді биылғы ақпарға қосарсыңдар. Біз өз сазайымызды тарттық, ал ендігісіне мына сіз жауап беріңіз!— деді ол Қасболатқа шүйлігіп.

Жұрт Қоспанды қостап, кеу-кеулеп гулесіп кетті. Стол басындағылар қоңырау соғып әзер тоқтатты. Қасболат сазарып қатып қалған. Жұрттың соңынан түрегеліп сөйлеп кетті. Биылғы қыстың қиындығын, малдың шығынын айтты. Басқару ісінде көптеген кемшілік болған. Шөп уақытында тасылып жеткізілмей қалған отарлар болған. Бірақ үрей туғызарлықтай қырғын жоқ. Жұмысты жақсылап қолға алу керек. Қойшылардың жауапкершілігін арттыру керек.

Қоспан Қасболаттың сөзін тыңдаған сайын қирап қалған еш нәрсе жоқ, нағыз жұттан гөрі жұтап қалдық деген қауесет басым сияқты. Әрі-беріден соң өзінің көрген-білгеніне, естігеніне күмәндана бастады. Кім біледі... Жоғарғы жақта отырған адам көбірек көреді, көбірек біледі... Бәрі бірдей Қоспан мен Мінайдардың халіне ұшырамаған да шығар. Қоспанның дәл осы ойының үстінен түсіп, Қасболат та сөз соңында осылай қарай шүйлікті.

— Рас, бұл жағдай үшін колхоз басқармасын маңдайдан сипай алмаймыз. Үлкен кемшіліктерді батыл әшкерелеп, большевикше қортынды жасауға тиіспіз. Кейбір отарларда қойдың қырылғаны рас па? Рас. Біз одан қортынды шығармай көз жұмып өте аламыз ба? Жоқ, жолдастар. Мысалы Есқарин Қоспанның отарында жарыдан артық қой қырылған. («Ау, үштен бірі ғой» деп таңданды Қоспан). Тірі қалғандары іш тастаған. Осы тегін нәрсе ме? Жоқ. Біз Есқариннің кім екенін білуге тиістіміз. Оның кім екенін, қайда болғанын колхоз басшылары жақсы біледі. Осыдан келіп, олар саяси қырағылығын жоғалтып алған жоқ па деген заңды сұрақ туады...

Қасболаттың соңғы сөзі Қоспанның жүрегіне істіктей қадалды. Кешегі бітеу жарасы сыздап, шаншып қоя берді...

Оң жақ кеудесі ағаш тығып қойғандай сіресіп қалған. Қайта-қайта солқылдап шаншады. Қоспан жерден басын көтеріп алды. Манағы ұйтқып түсіп жатқан қар саябыр тартып арты тағы да сыпырма жаяу борасынға айналған. Қалжырап ұзақ жатып қалса керек. Оң жақ өкпе тұсынан мықты бір шаншу қадалыпты. Қозғалтпайды. Қоспан әрең деп орнынан тұрып, тебіндетіп жіберген Тортөбелінің қасына келді.