Буря / Боран - Тахауи Ахтанов

...Көгілдір бояуы оңып сұрғылт тартқан күз аспаны. Бірде созсаң қолың жетердей жап-жақын, бірде түпсіз тұңғиық алыс. Жел тербеткен қара қоңыр жусан арасынан ойдым-ойдым сарғыш тақырлар көрініс қалады. Дала желінің бойына әлі ызғар кірмеген, қоңырқай самал есін үзілмей толқиды. Тарантастың бір ырғақты сықырына үнін қосып түйеге жеккен ағаш арба шиқылдайды. Ағаш арба шиқылдап музыка сияқты аумайтын ырғағы бар, баяулап көтеріп, шыңғырып жоғарылап барып қайта төмендейді. Сол екі ортада тарантастың сынған жеріне ағаш жамаған артқы доңғалағы екі тактыны ұрып жібереді.

Арба үстінде шүпірлеген балалар. Жеті-сегіз жасар кішкентайларымен мен қоса он бес-он алтыға келіп қалған ересектері де бар. Артқы арбада жас ортасынан ауған қара сақал қапсағай кісі отыр. Үстінде оңып кеткен ескі шүберектен талай жеріне жамау салған ескі шекпен, оның бір етегін қайырып беліне қыстырып алған, басында ескі тымақ. Оны да бір кезде қандай түсті шүберекпен тыстағанын айыру қиын, қазіргі түрі әр жері теңбіл-теңбіл қуқыл күлгін. Өзі сөзге сараң. Қанша сөзге шақырсаң да «иә, шырақ», «иә солай шығар» дегеннен басқа айтары жоқ. Атарба ойпаңға қарай желдіріп кеткенде о да түйесін қамшылап, бақыртып, азғана тайрақтатып алады. О кезде майсыз ағаш арбаның шиқылы тіпті безілдеп, ойбайлап кетеді.

Бір кезде түйесі ауық-ауық боздайтынды шығарды. Содан сарнаған ұзақ әуенге басты. Қара сақал арбасын тоқтатып доғара бастады. Қасболат тарантаспен озып барып қайта оралды.

— Ақсақал, неге тоқтадыңыз?

— Жарықтықтың сауыны келді.

Ол асықпай арбадан мойнағын алып, іңгенге иіскетіп идірді де, торсығын ересек бір балаға тостырып түйесін сауа бастады.

Балалар арбадан түсіп жүгіріп ойнап кетті. Бала деген қызық-ау. Мана ауылдарынан шығар кезде біразы жылап, одан біраз жерге дейін қорсылдап мұрындарын тартып келе жатыр еді. Қазір біріне-бірі елігіп алаңсыз ойнап жүр. Тек екі-үш қыз бала ғана арбаның үстінде отыр. Тұлымдары желбіреген он-он бір жасар екі кішкене қыз, ұзын шашын қос бұрым етіп өрген, басына қызыл орамал тартып, бүрмелі ұзын көйлек киген ересектеу ақсары қыздың қасынан шықпайды. Ол арбадан түссе түсіп, мінсе мініп, көздері жаудырап соған қарайды.

Қасболат бұл балаларды аудан орталығында интернатқа оқуға алып келеді. Биыл үлкен мектеп, жатақхана салынып соған аудандық комсомол комитеті ауылдардан бала жинап жатыр. Оқу басталып кетсе де мектеп толмағасын Қасболат тағы да өзі елге шыққан. Көбіне кешегі ашаршылықта ата-анасынан айрылған ағайын туғандарын паналап жүрген жетім балаларды жинайды. Кейбір хал-күйі төмен ата-аналардың, не жалғыз ілікті әйелдердің балаларын да үгіттеп алып кетеді.

Жас балаға үй-ішінен, туып өскен аулынан ұзап шығу қандай қиын. Қасболат ондайда неше түрлі айла-тәсілге басатын. Балаларды жинап алып та, жеке де сөйлесіп, «онда көп бала болады, ойын-сауық болады, доп ойнайсыңдар, ауылдағыдай емес тіпті қызық» деп бар тіл өнерін аямай еліктіретін. Тіпті болмай бара жатса «онда күнде кәмпит жейсіңдер» деп те өтірік айтып жіберетін. Ауылға шығарда ақшасын аямай аудандық дүкенді тінтіп, дүкеншінің бастықтардың әйелдеріне сақтап, тығып қойған кәмпитін қотарып қоржынға салып алатын. Сөйтіп ауылдан шығарда жылаған балаларды кәмпитпен жұбататын...

...Жылаған баланың мұрнын сүртіп, қолына кәмпит ұстататын кезі есіне түсіп Қасболат ақырын күліп жіберді. Екі-үш күннен бері қинаған күңгірт ойдың арасынан сәуле жалт еткендей іші жылып кетті. Қызық еді. Біреуіне кәмпит беріп жатсаң қасындағы еңіреп отырған бала да тыйыла қойып, мұрнын қорс-қорс тартып жаутаңдап қолыңа қарайды. Біреуін жеп алғаннан кейін тағы дәметеді. Іштеріндегі батылдары «аға, тағы да берші» деп жалынады.