Буря / Боран - Тахауи Ахтанов

Бір қыраттан асса да тырмысып жылжи бермек болып, бүйір тақасып ұйысып қалған қойларын қайта қозғады. Бойларына жылу кіріп, бұйығып тұрған қойлар желдің өтіне шыққасын дірдектеп, бүгежектеп келеді. Бірақ қанша тырбанса да тірсекке жуықтаған қар сирағынан тартып жібермейді. Ақ даланың бетін жалаған жаяу борасын да тілін сүйреңдетуден бір жалықпайды.

Қозғалып кеткен ойларын Қоспан енді тоқтата алмады. Көз алдына, қаққан қазықтай, Қасболат келіп тұрып алды. Ойлаған сайын ол екіге жарылып, бір емес екі Қасболат елестейді көзіне. Аз уақыт басқа жаққа қызметке ауысып, содан қайтып келіп ауданның тізгінін қолына алды. Басқа жағдайын қайдан білсін, бірақ дәл Қоспанның өзіне дегенде бұл өзгеріп басқа адам болып келген сияқты. Көп ұзамай әдейі арнап келіп қосына түстеніп кетті. Машинасынан түспей жатып, құшақ жая жайдары амандасып, хал-жағдайын сұрап жақсы шырай көрсетті.

— Көз көрген ескі танысқа не жетсін. Өзімнің солдатыма соғып, үлкен қараға сәлемдесе кетейін деп әдейі бұрылдым,— деді үйге кіріп келе жатып.

Қасына ерген бағыныштылары да ескі достардың қайта кездескеніне іштері елжірегендей Қоспанға күле амандасып, жымыңдап қояды. Жұрт жағалай жарқылдасып жатқанға ма, әлде өткеннің бәрі ұмыт болды ма, Қоспан Қасболаттың пейілін қайтарған жоқ. Оның үстіне ауданның бір мықтысы өзі іздеп келіп елпілдеп жатса... Тек Қасболаттың өзгеріп кеткен мінезіне таңырқап қана қойған.

Осыдан-ақ екеуінің арасы қайта жалғасып, қақырап кеткен достығы қиюын тауып орнына түсті. Қоспан абзалы кекшіл болмайтын, оның өткендегі істерін ұмыта бастап еді. «Заманы, қызмет бабы солай болған шығар. Өткен ісіне өзі де қысылып, қазір маған шын жаны ашып жүр ғой» деп түйді кешірімшіл көңілі. Оның үстіне Сәбира... Қоспан ауданға келген сайын оған соқпаса бір жақсылықтан құр қалғандай елегзиді де тұрады. Қоспан келгенде ол асты-үстіне түсіп жалпылдап та жатпайды, байсалды жылы шырайымен қарсы алып, шай құйып отырып әңгіме шертеді. Қоспанның сөзін де ықласпен ұғынып тыңдайды. Нағыз бір шын сыйласатын бастас құрбысы болып алды.

Қайдан есіне түскенін білмейді, Қоспан ұмытып кеткен Қасболаттың сонау сөзі енді келіп екеуінің арасына сынадай қадалып тұрып алды. Осының қайсысы Қасболат? Шыны қайсы? Өзі сыртынан меншіктеніп дос санап жүрген Қасболатты шынымен дос па? Ойы екіге бөлініп дал болады.

«Ау, неғыл дейсің енді Қасболатқа? Бір рет ағат кетсе, онысын он есе жақсылығымен өтеген жоқ па? Өмірдің ұзақ жолында қабақ шытыспаған дос бар ма? Азғана күнгі азапқа шыдай алмай жақсыны жазғыра бастадың ба? Мұның қалай?» дейді ішкі бір даусы.

Қоспан елең етіп осы бір дауысқа құлақ тігеді, соған иланғысы келеді. «Иә, иә, ұлық басын кішік етіп, осы сені қолпаштап-ақ келе жатқан жоқ па!»— деп қостай түседі. Бірақ сонда да әлденеге көңілі толмайды. Иә...Қосына келеді, қонақ болады. Көтермелеп ол-пұл жиындарға апарады. Ал, ойлап қараса — әншейін бала сияқты арқасынан қағып алдарқатып жүре беретін сияқты.

Қасболаттың сол жиналыстағы өзі туралы айтқан сөзі шаншудай қайталап, ойына орала береді. Оған жалғаса: «өзімнің солдатыма соғып, сәлемдесе кетейін деп, үлкен қараға әдейі бұрылдым» деген жарқын даусы келеді құлағына. Осы дауыстың ар жағынан басқа бір елестер сүйретіліп шығып келе жатыр.

Қырық екінші жылы. Шаңытқан Дон даласы.

— Жалғыз патрондарың қалғанша шегінбейсіңдер. Бөлімше жаудан қарасын үзіп кеткенше тапжылмайсыңдар! Жауынгерлік тапсырма сол!— деп Қасболат отделениеге бұйрық берген.

Бұл бұйрығын орындаған солдаты қырық жетінші жылы қайтып оралып алдына келгенде... Сол сағат есіне түскенде Қоспанның тұла бойы тітіркеніп қоя береді.

Қоспан өзінен өзі тыжырынып, бір нәрсесін жоғалтып алғандай мазасыз халге түсті. Ойлаған сайын Қасболат екеуінің біте қайнасып кетті деген арасына кірген сына тереңдеп барады. Ойламасқа және болмайды. Сірә «достық» деп қолпаштап, қауқитып жүрген дүниесінің ішінде үңірейіп тұрған қуыс бар сияқты.