Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Шамада жарты айдан кейін Рысқұловтың беті бері қарады. Қылкөпірдің үстінде қалт-құлт етіп көп тұрды. Рысқұлов «канатоходцы» дейтін даршыларды әуелі Мерке базарында, Пішпек шаһарында, одан соң Әулиеата, Ташкент қалаларында көп көріп еді. Бала кезінде ол зау биікте арқанның үстімен ары-бері жүгірген даршылар кейде лықсып, теңселіп кеп кеткенде, жүрегі зу-зу ете қалатын. Әлдеқайдағы даршының өмірі үшін мұның жаны шырылдаушы еді.

Енді өзі, өз басы, тіпті жуан кендір арқан да емес, кәдімгі қыл, шаштың қылындай көпірдің үстінде жарты ай бойы теңселіп тұрды. Табаны сәл тайып, бір жағына қисайса, түпсіз шыңырау, тереңдігі теңдессіз, өлім деген елдің аулына аттанып кете барар еді, бірақ әлі татар тұзы, көрер жарық сәулесі бар екен, бері қарай бұрылды. Кілмиген көз, саудыраған сүлде қалды. Толқын атқан қап-қара, қайсар қара шаш та сиреп кеткен сияқты. «Бастан құлақ садаға», жан аман болса, шаштың сирегені уайым емес. Мұрны да қоңқайып, жоталанып кеткендей екен, өйткені көзілдірік бұрынғыдай нық тұрмай, қолқылдап қалыпты. Арық аттың үстіне байшұбар қазанаттың ерін салғандай.

Ақ киім киіп, анда-санда алыстан елес беріп, күлімсірейтін қыз енді елес емес. Қылаң қызыл шай ұсынған қызды енді анық көрді. Кейбірде келбеті Наташаға да ұқсап кете ме, қалай? Бірақ Наталья Колосовскаядай тәкаппар емес, тым ұяң, ұлпадай жұмсақ сияқты. Үні де өте нәзік.

— Атыңыз кім? — деп тұңғыш рет тіл қатты Рысқұлов.

— Надя, Надежда Константиновна.

— Мен қайда жатырмын? Бұрын бұл үйдің іші аппақ матамен көмкерілген сияқты еді ғой?

— Оныңыз рас. Ол аурухана болатын. Ал қазір Досмұхамбетовтің үйінде жатырсыз.

— Қай Досмұхамбетов?

Осы кезде қастарына еңсегей бойлы ер кісі келді. Қошқар тұмсық, аршын маңдай, ақ шалған селдір қара шашты, ақжарқын жүзді кісі екен, қоңыр дауыспен:

— Жанша Досмұхамбетов, — деп қолын созды. Рысқұлов қолын ұсына қоймады. Тек көзілдіріктің ар жағынан ілмиген көз лезде от салып, қадала қарады.

— Қол алысуға тыйым салынған, — деді сыбырлап Рысқұлов.

— Гигиеналық сақтық болса бір жөн. Саяси сақтық емес пе? — деп Досмұхамбетов сақ-сақ күлді. — Иә, мен Жаншамын. Ел солай атап кеткен. Ал әкемнің қойған аты — Жаһанша. Толымдысы — Жаһаншах. Әкем байғұс, мені әлемнің патшасы болсын десе керек. Әлем тұрмақ қазақтың бір пұшпағы да бұйырмады. Кіші жүз қазақтары мені хан сайлап еді, оны сендер, большевиктер тартып алдыңдар.

Рысқұлов езуі сәл қимылдап, мырс еткендей белгі берді.

— Шыннан хан болғыңыз келе ме?

— Е, несі бар? Кіші жүзге кімдер хан болмаған? Солардың менен артып кеткені жоқ.

Досмұхамбетов сақылдап рақаттана күлді. Күлкісі жасанды да емес, болмысы солай сияқты. Өте ақжарқын, аңқылдақ мінезі сыр жасыруды, қулық сақтауды білмейтін сыңайлы.

— Шын екен деп қалма, Тұрар. «Хан» деп атап кеткен кейуана халық та. Әрі десе, осы лақапты лапылдатып, «Досмұхамбетов өзін-өзі хан сайлатты» деп байбаламдату большевиктерге тиімді болды. Әйтпесе, мен Алашорданың Батыс бөлімшесінің төрағасы ғана емес пе едім. Хандық қайда? Хандықтың келмеске кеткенін білмейтін мен соншалықты кеще емеспін ғой.

Рысқұлов Досмұхамбетовке «отырыңыз» деген ишара білдіріп, қарсыдағы тозықтау креслоны әлсіз қолымен меңзеді.

— Рақмет, — деп Досмұхамбетов креслоға шалқалай отыра бергенде, ескі неме, сықыр-сықыр ете қалды. Әйтеуір, қақырап кеткен жоқ.

«Креслосы қирап тұрған хан», — деді ішінен Рысқұлов өзі жатқан бөлмені енді ғана көзбен шолып. Бұл жатқан кереуеттің тұсына ою-өрнегі көмескілеу көнетоз кілем ілініпті. Назарға ілінер басқа ештеңе байқалмайды. Өзі аласалау үйдің төбесіне дейін тірелген жалғыз қоңырқай гардероб қойқиып тұр. Ол да ескі. «Бәрі көне».

Рысқұлов «Бәрі көне» дегенде, өзі жатқан ақ кереуеттің бір аяғы ақсақ екенін әлі көрген жоқ. Ақсақ аяқтың орнына кірпіш қалап қойғанын байқаса, «ханның мұнысы қалай?» — деп таңданар еді.