Әкесі өткен өкініштің орнын опыра толтырғысы келгендей толғанып, Ескендірдің асты-үстіне түсті. Дегдар бала әбден үйреніп, жатырқаудың жұқанасы да жоғалған кезде, жалғыз ұлын мойнына мінгізді. Тіпті кілемнің үстіне төрттағандап отыра қалып, Ескендірді арқасына қондырып, ат болып, ары-бері шапқылап, тіпті кісінеп те қойды. Бұған бала мәз болып, шегін тарта күлді. Күйеуінің бұл қылығына Надя да күліп қалыпты. «Неткен балажанды! Менен баласы болғанда да осылайша ойнатар ма екен?»

— Тұрар, шаршадың ғой. Енді маған бер, — деп қол созады Надя. Әлгінде ғана сол құшақтан шықса да, бала Надяға қадала қарап, «сен кімсің?» — дегендей томсыраяды.

— Бар, бара ғой. Мама ғой, — дейді Рысқұлов. Бала енді Рысқұловқа қарап, ұзақ қадалады. «Сен кімсің?» Тұрып-тұрып, ақыры қос қолымен әкесінің мойнынан құшақтай алады.

Сонда Рысқұлов енді өле кетсе де арманы жоқ адамдай, мың жасады.

Төсекке жатар шақта, Тұрар мен Надя отырған бөлмеге есік қағып, ұйықтап қалған Ескендірді көтеріп, Елизавета Петровна кіріп келді.

— Кешіріңдер, мына баланы орталарыңа алып жатыңдар, — деді бұрынғы генералша адуындау сөйлеп. — Иіс ала берсін, үйренсін. Байқаймын, сірә, оны алып кетуге келген сыңайларың бар. Сондықтан, амалдаңдар. Екі жастан енді-енді асты ғой. Туасы менің кәрі төсімді аймалап өсіп еді. Менің жамау-жамау жүрегімді жылытып жүрген жалғыз жәдігер осы еді. Жалғыздыққа мен де көндіге берейін... Адам байғұсқа жылылық керек. Әсіресе қартайған шағында... Өзімнің кәрі деміммен өзімді қайтіп жылыта алармын — білмеймін.

Кемпір енді кемсеңдеп, былқ-сылқ еткен балғын баланы кең кереуеттің ортасына жатқызып, шашын сипады.

— Олай демеңіз, мама. Біз сізді жалғыз қалдырмаймыз, — деп Рысқұлов қайын енесін жұбатқан болды.

— Иә, Тұрар шын айтады, бізбен бірге болыңыз, — деп Надя үн қосты. Кереуеттің шетіне ғана шоқиып отырып, Ескендірдің үстіне көрпе жапты.

— Ертең Түлкібастағы құдаларыңызға барамыз. Содан соң біржолата Ташкентке көшіріп аламыз, — деп Рысқұлов қиыннан жол тапқандай, жарқын-жарқын сөйледі.

— Білмеймін. Дүниенің басы — сайран, ақыры — ойран деген осы шығар. — Кемпір үһілеп алды. — Баланы да қимаймын, үйренген тіршілікті тастап, бөтен жерге барғым да келмейді. Әрі десе, Рысқұлов генералдың кемпірін қолына кіргізіп алды деп, әлгі «достарың» тағы да жала жабар. Біздің қарғыс атқан әулетпен туыстасқаның ұдайы алдыңнан кесір болып шыға беретін көрінеді ғой. Ана жылы сайтан алғыр Клевенцов: «Рысқұлов генералдың қызын алды, қайын енесіне өкіметтің жерін берді», — деп әбден қызылкеңірдек болыпты ғой...

* * *

Сол жолы Рысқұлов жас келіншегін, Ескендірді алып, Түлкібасқа да барып қайтты. Тірісіне сәлем берді, өлгендеріне салауат айтты. Төменгі Талас жеріне де соғып, әкесі Рысқұлдың басына барып, дұға оқытып, Ескендірге: «Міне, мұнда Рысқұл атаң жатыр», — демекші еді. Бірақ Ташкентке тез оралу керек болды. Келесі бірде реті түсер деп еді, қу тіршілік ұзын арқан, кең тұсаумен-ақ босатпай қойды. Рысқұлов Түркістан деп аталатын өмірі қысқа республиканы коммунизмге жалғыз өзі сүйреп апаратындай-ақ аянбай бір іске кірісті дейсің. Жалғыз өзі қайдан сүйресін? Соны сезіп, жан-жақта шашырап жүрген ерен мықтыларды Ташкентке жинады. Рысқұлов премьер-министр болып тұрған жұлдызды жылдарда Ташкентке Жанша Досмұхамбетов, Халел Досмұхамбетов, Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов сияқты кілең ығай мен сығайлар жиналды.

Рысқұловтың ең зор арманы — ежелден туыс, түбі бір, тамыры бір Түркістан мен Қазақстанды біріктіру еді. Бұл екеуі бірігіп, бір республика болғанда... «Аздың маңдайында бақ тұрмайды» дейтін түрмедегі Рысқұл. Рысқұлов көбеюді көкседі. Көксегенді Құдай қос көрмесе, бәрі бекер. Бірлік — ірілік. Ал Мәскеу өзінен басқа іріні қалай қояр ма екен?..

«СТАЛИН ҚАТЕЛЕСЕДІ!»

Мәскеуден телеграмма келді. Маусым айының тоғызында Кеңес ашылады депті. Ұлт республикаларының басшылары шақырылады депті. Ұлт мәселесі қаралады депті.