Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Рысқұлов телеграмманы қайталап оқып шықты да, ойланып қалды. Ұлт мәселесі осыдан небәрі үш ай бұрын он екінші съезде егжей-тегжейлі қаралған жоқ па? Бұл жөнінде нақты қарар қабылданған. Болашақ іске бағыт-бағдар берілген. Қазір жер-жерде сол он екінші съездің материалдары кеңінен талқыланып-ақ жатыр.

Табан астында Кеңес шақырардай тағы не боп қалды?

Ойлан не, ойланба не, бәрібір жолға жиналу керек.

Жиналатын не бар, Рысқұлов артынып-тартынып жүруді жаратпайды: шағын шабаданға сабын, мәсуек, ұстара... салады.

Бірақ обалы не керек, жейдені көп алады. Соноу баяғы Рысқұл әкесінің: «Жағаңды кірлетпе!» — деп зекігені миына қашалып жазылып қалған.

Ал енді Ташкенттен Мәскеуге баратын біраз жолдастары дәу-дәу, қос-қос шабадан көтертеді. Ол не десе, іші толған өрік-мейіз, қазы-қарта. Сонша не көрінді, Мәскеуде ашаршылық жоқ шығар енді. Шығыстың дәмі мәскеуліктерге таңсық көрінеді-міс...

Рысқұловтың жолға дайындалуы жеңіл. Бірақ ой ауыр. Жүк көтергеннен ой көтергеннің азабы он сан есе артық. «Бұл қандай кеңес?» — деп Орталықтағы таныстарымен байланысып еді, олар: «Сұлтан-Ғалиев ұсталды. Түрмеде отыр», — дейді.

Ал енді ойланбай көр.

Иә, Мирсаид Хайдарович Сұлтан-Ғалиев. Толық аты-жөні Мирсаид Хайдарғалиұлы Сұлтан-Ғалиев. Рысқұлов былтыр күзде Түркістан Совнаркомы болып бекітілгенге дейін сол Сұлтан-Ғалиевпен Кремльде бірге қызмет істеді. Рысқұлов Наркомнац Сталиннің орынбасары еді, ал Сұлтан-Ғалиев сол Ұлт істері жөніндегі комиссариаттың коллегия мүшесі болды. Обалы не керек, әріден ойлайтын ақылды адам. Рысқұловтан екі-үш жас үлкендігі бар. Оның үстіне көпті көрген, жастайынан от пен судан көп өтіп, шыңдалған большевик.

Сталинмен тіпті дос десе де болады. Сұлтан-Ғалиев жастайынан Қазаннан Бакуге кетіп, социал-демократтармен істес болып, Сталинмен сол кезден біліс еді. Сталин оны Наркомнацқа алып жүргені де бекер емес. Сол ескі таныс-білістіктің нәтижесі.

Енді қалай? Сталинмен екеуінің арасынан қандай қара мысық өтіп кетті? Әлде... Әлдебір қылмыс істеп қойды ма? Сұлтан-Ғалиев өткенде бір сүріне жаздаған: жазықсыз жапа шеккен бір әйелге ара түсіп, әлгі әйелді қорлаушыны атып тастаған. Сонысы үшін де қамауға алынса керек еді, бірақ Сталин араласып, ОГПУ-ге: «Тимеңдер!» — деп тастаған.

Сөйткен Сталин енді қазір сол Сұлтан-Ғалиевтің түрмеде отырғанын білмеуі мүмкін бе? Білсе, құтқарып алмай ма? Әлде...

Рысқұлов Сұлтан-Ғалиевтен осы таяуда ғана бірінен соң бірі екі хат алды.

Рысқұлов осы екі хат кейін өзіне айып болып тағылатынын қайдан білсін? Кремльде қызметтес болған жолдасыңнан хат алу айып па?

Бірақ Сұлтан-Ғалиев сол хаттардың ішіне бомба орап жіберген шығар? Кеңес өкіметіне қатерлі қауіп төндіретін бір сұмдық бар болар?

Ондай ештеңе сезілмейді. Тек партияның он екінші съезі ұлт еріктілігін біршама кеңейтті, соны дұрыстап іс жүзіне асырайық деген сияқты бірдеңелер бар.

Сұлтан-Ғалиев Рысқұловқа астыртын нұсқау беретіндей дәнеңе байқалмайды. Он екінші съезде қызу айтыс тудырған мәселелерді Рысқұлов осыдан үш-төрт жыл бұрын-ақ көтерген. Ұлт республикасы деген жалаң сөз болмасын, ұлт республикасы деген аяқ-қолы Орталық, яғни Мәскеу арқылы қимылдап тұратын қуыршақ болмасын. Оның да өз көзі, өз аузы, өз қол-аяғы болсын деді.

Сол үшін Түркістан республикасы президенттігінен босап, Мәскеуге, Сталиннің қоластына ауысты.

Иә, солай.

Бәрі өтті-кетті. Бұл хаттардың бас қатыратындай ештеңесі жоқ.

Рысқұлов та пенде ғой. Қайдан білсін, бұл хаттар ОГПУ-дің сұрыптауынан өтіп, ерекше назарға алынып барып, жетіп отырғанын.

Әйтсе де керегі болып қалар деп, екі хатты папкасына сала салды.

Сұлтан-Ғалиев түрмеде отыр деген сөзден сескеніп те қалды. Жүрегі түскір қобалжып барып басылды. Бірақ неге қобалжиды? Кеңес өкіметіне, партияға қарсы істеген жамандығы жоқ. Ондай арам ойдан аулақ.